Zgodnie z treścią art. 928 § 1 KC spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
(1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
(2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
(3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Regulujący kwestię niegodności dziedziczenia przepis art. 928 KPC odzwierciedla powszechnie akceptowane w społeczeństwie zasady etyczne i przyjęte zwyczaje, zgodnie z którymi za niesłuszne i niewłaściwe uważa się dziedziczenie osoby, która dopuściła się względem spadkodawcy czynów niegodziwych, nacechowanych wysokim stopniem zawinienia i naganności. Powszechnie brak jest bowiem zgody na to, aby majątek spadkodawcy, będący niejednokrotnie dorobkiem jego całego życia, przeszedł po jego śmierci na osobę, która popełniła ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy, czy też świadomie, celowo dążyła do unicestwienia woli spadkodawcy co do następstwa prawnego po nim.
Przesłanki niegodności dziedziczenia określa przepis art. 928 § 1 pkt 1 – 3 KC. Są one wyliczone wyczerpująco i instytucja niegodności dziedziczenia nie może znajdować zastosowania do stanów faktycznych, które nie mieszczą się w dyspozycji wskazanego przepisu. Niedopuszczalne jest zatem uznanie spadkobiercy za niegodnego z przyczyn innych niż wymienione, chociażby zachowanie spadkobiercy było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i obiektywnie niewłaściwe oraz zasługujące na ujemną ocenę (tak np. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 10 grudnia 1999 r. II CKN 627/98 (niepublikowane).
Stosownie do treści art. 928 § 1 pkt 1 KC spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Dla uznania za niegodnego nie mają w zasadzie znaczenia wiedza i wola spadkodawcy Jeżeli istnieje przyczyna z art. 928 § 1 KC, każdy, kto ma w tym interes, może wytoczyć stosowne powództwo. Ustawodawca ściśle ustalił, w art. 928 § 1 KC, przyczyny uznania za niegodnego. Z uwagi na skutki niegodności przyczyny te mają charakter wyczerpujący i wyłączny, stąd też niemożliwe jest żądanie uznania niegodności z innych, chociażby najbardziej uzasadnionych, powodów. Artykułu 928 § 1 KC nie można stosować w drodze analogii do stanów faktycznych nim nieobjętych (M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s.791).
Kodeks cywilny i Kodeks karny nie zawierają definicji pojęcia „ciężkiego przestępstwa”. Stąd też przyjmuje się, że pojęcie „ciężkie przestępstwo” użyte w art. 928 § 1 pkt 1 KC nie jest tożsame z terminem „zbrodnia” określonym w art. 7 § 2 KK, a w konkretnych okolicznościach „ciężkim przestępstwem” może okazać się także czyn uznany za występek w świetle art. 7 § 3 KK (wyr. SA w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2000 r., I ACa 262/00, OSA 2002, z. 3, poz. 25, z glosami Cz.P. K., OSA 2005, z. 9, poz. 81 i M. N., OSA 2006, z. 8, poz. 76). Nie zawsze też przestępstwo to musi być wymierzone przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przestępstwem przeciwko spadkodawcy – w szczególnych okolicznościach – może być także przestępstwo przeciwko mieniu, o ile jest ono umyślne i ciężkie, godzące w podstawy egzystencji spadkodawcy (wyr. SN z dnia 9 stycznia 2014 r., V CSK 109/13).
Przyjmuje się, że katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 KC, choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).
Przepisy prawa karnego decydują o tym, czy dane zachowanie jest przestępstwem i to przestępstwem umyślnym, natomiast ocena, czy dane przestępstwo ma charakter przestępstwa ciężkiego, należy do sądu cywilnego. Nie ulega jednak wątpliwości, że w granicach art. 11 KPC sąd cywilny jest związany wyrokiem sądu karnego co do ewentualnego popełnienia przestępstwa przez spadkobiercę oraz jego winy, ale sam jest władny ustalać, czy dane przestępstwo ma charakter przestępstwa ciężkiego. Zatem Sąd winien zindywidualizować przestępstwo, ocenić jego umyślność – obie te kategorie w rozumieniu prawa karnego, a następnie ocenić ciężar gatunkowy przestępstwa w stosunku do spadkodawcy stosując kryteria wynikające z prawa cywilnego.
W świetle komentowanego przepisu nie ma znaczenia czas, w jakim przestępstwo zostało popełnione, jak też nie ma znaczenia upływ terminów przedawnienia w świetle przepisów prawa karnego, czy też objęcie przestępstwa amnestią lub abolicją, zatarciem skazania. Wydaje się jednak, że wydając orzeczenie w sprawie uznania za niegodnego, sąd powinien uwzględnić całokształt stosunków łączących spadkodawcę ze spadkobiercą po popełnieniu przestępstwa. Upływ czasu oraz w miarę poprawne stosunki pomiędzy spadkodawcą i spadkobiercą, wskazujące na to, że spadkodawca nie czuł urazy lub puścił urazę w niepamięć, rozrządzenie testamentowe na rzecz spadkobiercy uczynione po dokonaniu określonego czynu, mogą wskazywać na to, że spadkodawca – przynajmniej w sposób dorozumiany – przebaczył spadkobiercy. Okoliczności te mogą przemawiać przeciwko uznaniu za niegodnego określonego spadkobiercy (B. Rystwej – Markiewicz, Niegodność dziedziczenia, op. cit., s.91).
Równie z przestępstwami popełnionymi należy traktować usiłowanie popełnienia przestępstwa, jak też podżeganie i pomocnictwo. Kodeks karny w zasadzie traktuje na równi z dokonaniem przestępstwa jego usiłowanie (por. art. 14 § 1 KK), a także podżeganie i pomocnictwo (art. 19 § 1 KK). R. legis art. 928 również przemawia za traktowaniem usiłowania, podżegania i pomocnictwa jako przyczyny niegodności równorzędnej z dokonaniem. Żadne racje nie przemawiają za przyjęciem, że np. dokonanie zabójstwa na osobie spadkodawcy przez spadkobiercę uzasadnia uznanie go za niegodnego, a usiłowanie zabójstwa już nie.
Pamiętajmy, że Sąd orzekający powinien mieć na uwadze okoliczności konkretnej sprawy. W konkretnym stanie faktycznym bowiem może się okazać, że obiektywnie „lekkie” przestępstwo będzie stanowić, ze względu na np. nasilenie złej woli spadkobiercy, podstawę niegodności.
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
