W myśl art. 950 KC, testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Wobec braku szczególnych uregulowań co do formy testamentu notarialnego, powinien on być sporządzony zgodnie z wymaganiami dotyczącymi czynności notarialnych określonymi m.in. w rozdziale 2 działu II ustawy – Prawo o notariacie, natomiast sam akt notarialny odpowiadać musi warunkom formalnym przewidzianym w rozdziale 3 działu II tej ustawy. Oznacza to, że w sytuacji, gdy osoba biorąca udział w czynności nie może lub nie umie pisać, powinna ona – w myśl art. 87 § 1 pkt 4 Prawa o notariacie – na dokumencie złożyć tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba powinna wpisać imię i nazwisko osoby nieumiejącej lub nie mogącej pisać, umieszczając swój podpis. Przepis art. 87 § 2 Prawa o notariacie nakłada ponadto na notariusza obowiązek uczynienia stosownej wzmianki w treści sporządzanego dokumentu o niemożności złożenia podpisu. Z przepisu tego nie wynika natomiast obowiązek dokonania wzmianki o sposobie stwierdzenia niemożności złożenia podpisu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2005 r., II CK 478/04, Biul. SN 2005, nr 5, s. 10). Użycie w nim spójnika „bądź” oznacza bowiem, że notariusz dokonuje wzmianki dotyczącej albo okoliczności opisanej przed tym spójnikiem, albo okoliczności przewidzianej za nim. Stwierdzić zatem należy, że podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 87 § 2 Prawa o notariacie jest bezpodstawny, gdyż kwestionowany testament notarialny zawiera wzmiankę, że spadkodawczyni nie może się podpisać.
Jeżeli czynność notarialna z udziałem osoby niemogącej lub nieumiejącej pisać polega na sporządzeniu aktu notarialnego, jak w przypadku sporządzenia testamentu w tej formie, konieczne jest spełnienie dodatkowego wymogu określonego w art. 92 § 2 in fine Prawa o notariacie, polegającego na podaniu przez notariusza, z jakich powodów osoba ta aktu nie podpisała.
Niemniej jednak sam fakt naruszenia jednego z wymagań przewidzianych dla aktu notarialnego nie przesądza jeszcze o pozbawieniu sporządzonego dokumentu waloru aktu notarialnego, co byłoby równoznaczne z przyjęciem – w myśl art. 958 KC – nieważności testamentu aktem tym objętego. Podzielić bowiem należy występujący w piśmiennictwie i orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. postanowienie z dnia 15 maja 2003 r., I CKN 367/01) pogląd, że wśród wymagań wynikających z Prawa o notariacie tylko niektóre uznać można za istotne, których niedopełnienie pozbawia sporządzony dokument mocy dokumentu urzędowego. Istotne są wymagania, które dotyczą istoty czynności notarialnej i nie mogą być zastąpione ustaleniami z wykorzystaniem zwykłych środków dowodowych, jak np. wymóg oznaczenia osoby biorącej udział w akcie czy złożenia podpisu przez notariusza. Uchybienie pozostałym wymaganiom, mającym charakter porządkowy, nie pozbawia aktu mocy dokumentu urzędowego. Może ono być co najwyżej przedmiotem zainteresowania organów samorządu notarialnego w związku z możliwością wszczęcia ewentualnego postępowania dyscyplinarnego względem notariusza, który dopuścił się przewinienia zawodowego. Tę kwestię należy jednak zostawić na uboczu, ponieważ nie rzutuje na ocenę zasadności rozpoznawanej kasacji.
Wynikające z art. 92 § 2 Prawa o notariacie wymaganie wskazania w akcie notarialnym powodów, z jakich osoba niemogąca lub nieumiejąca pisać aktu nie podpisała, ma właśnie charakter porządkowy. Po pierwsze, powody niepodpisania aktu pozostają generalnie bez znaczenia dla oceny ważności lub skuteczności albo ustalenia treści czynności aktem tym objętej. Jeżeli natomiast powodem niepodpisania aktu jest okoliczność wyłączająca dopuszczalność sporządzenia aktu notarialnego, np. utrata świadomości osoby biorącej w nim udział, do sporządzenia aktu notarialnego, w tym i do zamieszczenia wzmianki określonej w art. 92 § 2 Prawa o notariacie, nie dojdzie. Po drugie, stwierdzenie przez notariusza przyczyn niepodpisania aktu notarialnego nie jest objęte mocą dowodową dokumentu urzędowego, podobnie zresztą jak np. ocena notariusza co do poczytalności osoby biorącej udział w czynności notarialnej (por wyrok Sądu Najwyższego z 23 lipca 1982 r., III CRN 159/82, OSNC 1983, nr 4, poz. 57). Tym samym określenie przez notariusza powodów braku podpisu może być skutecznie podważone innymi dowodami. Konsekwentnie należy również przyjąć, że dopuszczalne byłoby przeprowadzenie dowodów dla ustalenia tych powodów w razie niezamieszczenia w ogóle wzmianki o nich w treści aktu. Po trzecie wreszcie, za porządkowym charakterem wymagania określonego w art. 92 § 2 Prawa o notariacie przemawia argumentacja natury historycznej. Należy zauważyć, że w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 84, poz. 609 ze zm.) określono precyzyjnie w art. 88, uchybienie którym wymaganiom pozbawia akt mocy dokumentu publicznego. Do wymagań tych nie zaliczono wynikającego z art. 85 rozporządzenia obowiązku zamieszczenia w akcie stwierdzenia, że osoba niepiśmienna lub nie mogąca się podpisać aktu nie podpisała, i podania, z jakich powodów tak się stało. Wynika stąd, że ówczesny prawodawca uznał obowiązek zamieszczenia wzmianki tej treści za drugorzędny. Taka ocena jego charakteru pozostaje aktualna również na gruncie obowiązującego Prawa o notariacie. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 25 stycznia 2006 r. I CK 277/05
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.