Obawa rychłej śmierci zachodzi wówczas, gdy testujący rzeczywiście obawia się rychłej śmierci (czynnik subiektywny) i obawa ta jest usprawiedliwiona okolicznościami o charakterze obiektywnym. Ujęcie takie rzeczywiście dominuje w orzecznictwie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1974 r., III CRN 5/74, OSNC 1975, nr 3, poz. 42, z dnia 24 marca 2000 r., I CKN 485/98, z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 875/98, z dnia 12 kwietnia 2002 r., I CKN 1457/99, z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN 15/00, z dnia 21 czerwca 2002 r., V CKN 1071/00, z dnia 12 grudnia 2002 r., V CKN 259/01, z dnia 21 maja 2003 r., IV CKN 174/01, z dnia 17 lutego 2004 r., III CK 328/02, z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 128/05, z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK 381/07, z dnia 11 marca 2009 r., I CSK 321/08, z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 37/10, z dnia 21 stycznia 2011 r., III CSK 98/10, OSNC-ZD 2011, z. D, poz. 79, z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 575/11, z dnia 27 lutego 2013 r., IV CSK 380/12).
Zachęca do niej wykładnia literalna art. 952 § 1 KC, ponieważ odwołanie się do „istnienia obawy rychłej śmierci” sytuuje się niejako między czysto podmiotowym ujęciem, że „spadkodawca obawia się” rychłej śmierci i czysto przedmiotowym „istnieniem niebezpieczeństwa” rychłej śmierci. Sugestię tę wspierają wykładnia systemowa i funkcjonalna, które uwzględniają przede wszystkim, że testament ustny został zaliczony do testamentów szczególnych, a więc co do zasady został uznany za niewystarczająco pewną formę utrwalenia ostatniej woli spadkodawcy, akceptowaną tylko w szczególnych okolicznościach, które nie sprzyjają zachowaniu doskonalszej formy zwykłej, czy wręcz je uniemożliwiają. Zasadniczy brak zaufania do tej formy nie pozwala przyjąć, by o jej dopuszczalności mogły decydować czysto subiektywne, irracjonalne przyczyny, ponieważ wówczas ograniczenia w jej zastosowaniu straciłyby jakąkolwiek praktyczną doniosłość. Uwzględnienie czynników obiektywizujących jest niezbędne także ze względu na potrzebę ograniczenia powszechnie dostrzeganego niebezpieczeństwa zafałszowania woli zmarłego z wykorzystaniem tej formy testamentu.
Z drugiej strony nie można całkowicie abstrahować od czynnika subiektywnego, ponieważ ostatecznie to rzeczywista, wewnętrzna obawa rychłej śmierci decyduje zwykle o sporządzeniu testamentu w tej formie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2002 r., V CKN 259/01). Raz oświadczona ustnie i prawidłowo spisana ostatnia wola zachowuje moc co najmniej przez 6 miesięcy (por. art. 955 KC) i w tym czasie eliminuje potrzebę – i może stanowić przyczynę zaniechania – sporządzenia testamentu zwykłego. Nadmiernie rygorystyczne podejście do przesłanek testamentu ustnego może zatem prowadzić do definitywnego przekreślenia rzeczywistej woli zmarłego, której poszanowanie jest kamieniem węgielnym swobody testowania. Dlatego decydujące znaczenie należy przypisać temu, czy żywiona przez testatora obawa rychłej śmierci, miała racjonalne podstawy w okolicznościach obiektywnych. W doktrynie trafnie zwraca się uwagę, że istnienie tych podstaw należy oceniać z jego perspektywy, tzn. według dostępnej dlań wiedzy (także medycznej), doświadczenia życiowego, stanu emocjonalnego itp. (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 37/10), a nie wyłącznie z perspektywy „abstrakcyjnej” wiedzy medycznej (por. jednak postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2000 r., I CKN 485/98, i z dnia 18 kwietnia 2002 r., II CKN 15/00, kryteria „doświadczenia życiowego” i „zasad wiedzy medycznej” przywołano łącznie w postanowieniach Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 1998 r., II CKN 47/98, z dnia 21 maja 2003 r., IV CKN 174/01, z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK 381/07).
W zasadzie chodzi o to, czy obawa spadkodawcy była oparta na rozsądnej ocenie, w tym sensie, że będąc na jego miejscu inna, racjonalnie działająca osoba, mogłaby również obawiać się rychłej śmierci. Jeżeli jednak z medycznego punktu widzenia zachodziło niebezpieczeństwo rychłej śmierci, przesłance subiektywnej nie należy stawiać wysokich wymagań, trafnie bowiem wskazuje się, że z zasady osoba chora odczuwa dolegliwości chorobowe, zatem przesłanki obiektywne i subiektywne występują łącznie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2000 r., I CKN 485/98), a ponadto – zgodnie z orzecznictwem – pewne znaczenie może mieć nawet przeczucie spadkodawcy (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2004 r., III CK 328/02, z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 128/05, z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 37/10). Całkowicie odrębną kwestią jest oczywiście to, czy testament ustny został w ogóle sporządzony, jednakże nadmierny rygoryzm przy wykładni przesłanek jego sporządzenia nie może być sposobem na uniknięcie trudności związanych ze stanowczą oceną dowodów, a zwłaszcza wiarygodności zeznań świadków testamentu.
Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie (art. 952 § 2 KC). W wypadku, gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków (art. 952 § 3 KC).
Kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku oraz podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli okoliczności te są mu znane (art. 661 § 1 KC). Świadków, którzy nie stwierdzili treści testamentu ustnego na piśmie, sąd wzywa do złożenia na wyznaczonym posiedzeniu sądowym zeznań stwierdzających treść testamentu. Do postępowania w sprawie przesłuchania świadków testamentu ustnego stosuje się odpowiednio przepisy o dowodzie ze świadków, z tą zmianą, że świadkowie testamentu nie mogą odmówić zeznań, ani odpowiedzi na pytania, ani też nie mogą być zwolnieni od złożenia przyrzeczenia (art. 662 KPC).
Przewidziany w ustawie termin sześciomiesięczny jest zachowany, gdy przed jego upływem do sądu wpłynęło zawiadomienie przewidziane w art. 661 § 1 KPC, chociażby świadkowie zostali przesłuchani już po upływie terminu. Stwierdzenie treści testamentu ustnego na podstawie zeznań świadków dopuszczalne jest, gdy nie zostało sporządzone pismo, o którym mowa w art. 952 § 2 KC, lub jest ono wadliwe (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1980 r., III CZP 69/79, OSNCP 1980, nr 9, poz. 154).
Przykład z sprawy sądowej
Według przeprowadzonego w postępowaniu odwoławczym dowodu z łącznej opinii biegłych lekarzy psychiatry i neurologa, w lipcu 2008 r. spadkodawczyni mogła fizycznie odczuwać nadchodzące pogorszenie stanu zdrowia i związaną z tym obawę rychłej śmierci. Przy ocenie tej przesłanki Sąd drugiej instancji miał na względzie także materiał dowodowy w postaci osobowych źródeł, w szczególności spostrzeżenia przesłuchanych świadków testamentu i przyjął, że subiektywna obawa spadkodawczyni rychłej śmierci była obawą obiektywnie uzasadnioną w świetle wiedzy medycznej. Sąd Okręgowy, wskazując konkretne okoliczności w okresie od przyjęcia spadkodawczyni do szpitala w sierpniu 2008 r., w czasie którego doszło do gwałtownego pogorszenia jej stanu zdrowia, w tym zaburzeń świadomości ograniczających zdolność podejmowania świadomych decyzji i ostatecznie do utraty kontaktu logicznego, poprzez umieszczenie spadkodawczyni w Zakładzie Opieki Leczniczej, w którym – nie odzyskując już kontaktu z rzeczywistością – przebywała do śmierci (18 listopada 2010 r.), a międzyczasie została całkowicie ubezwłasnowolniona powodu encefalopati wieloudarowej z niedowładem czterokończynowym i afazją całkowitą, ustalił, że nie nastąpiło ustanie okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu szczególnego (art. 955 zd. 2 KC). Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 października 2018 r. II CSK 260/18
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
