Zawarcie związku małżeńskiego rodzi określone obowiązki oraz prawa. Jednym z nich jest prawo do dziedziczenia po zmarłym małżonku. Sytuacja małżonka zmienia się jednak w przypadku wydania prawomocnego orzeczenia o rozwodzie lub separacji. Małżonek, w stosunku do którego orzeczono:
– separację,
– unieważnienie małżeństwa,
– rozwiązanie małżeństwa
zostaje wyłączony z kręgu spadkobierców ustawowych. Konsekwencją czego jest to, że nie dziedziczy i brak jest roszczenia o zachowek. Rozwód i separacja pozbawia małżonka prawa do dziedziczenia ustawowego (ale dalej może dziedziczyć po małżonku na podstawie sporządzonego przez niego testamentu).
Separacja a dziedziczenie spadku
Termin separacja faktyczna często wykorzystywany jest w potocznym języku dla określenia sytuacji między małżonkami. Gdy wspólne pożycie małżeńskie uległo rozpadowi i małżonkowie nie mieszkają razem lub sypiają w oddzielnych pomieszczeniach. Niestety, taka sytuacja nie wywołuje żadnych skutków prawnych i dziedziczenie nadal odbywa się według prawa.
Natomiast, jeśli małżonkowie są w separacji i zależy im na wyłączeniu drugiej strony z dziedziczenia powinni złożyć wniosek o separację prawną do sądu. Po uprawomocnieniu się wyroku sądu o separacji małżonkowie nie.
Trzeba pamiętać jednak o tym, że małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć kolejnego małżeństwa. Istotne jest to, że małżonkowie pozostający w separacji nie dziedziczą po sobie, co wynika z treści art. 9351 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Powyżej wskazana regulacja dotyczy separacji prawomocnie orzeczonych przez sąd. Nie ma ona zastosowania do separacji faktycznych.
Rozwód a dziedziczenie spadku
W sytuacji, gdy umiera były małżonek tzn. małżonkowie są już po rozwodzie sprawa jest prosta – znika uprawnienie drugiej strony do dziedziczenia i otrzymania zachowku. Mówiąc najprościej, rozwód sprawia, że osoby, które w świetle prawa uznane były za małżeństwo przestają nim być po wydaniu wyroku sądu. Prawo do dziedziczenia ustaje dopiero po uprawomocnieniu się wydanego wyroku sądowego. Sprawa komplikuje się, gdy jeden z małżonków umrze podczas trwania postępowania rozwodowego. Opisujemy to niżej.
Jeśli w Twojej sprawie zapadł już prawomocny wyrok orzekający rozwiązanie małżeństwa, sprawa jest prosta. Były małżonek nie będzie powołany do dziedziczenia po Tobie na podstawie ustawy. Wówczas, w pierwszej kolejności, powołanymi do dziedziczenia będą dzieci spadkodawcy, a jeśli któreś z nich nie dożyło spadku- wnukowie i dalsi zstępni.
Rozwód a dziedziczenie po mężu czy żonie
Stosownie do treści art. 56 § 1 i 2 k.r.io., jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby Sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Pożycie małżeńskie wyraża się w szczególnego rodzaju wspólnocie duchowej, fizycznej i gospodarczej. W zasadzie ustanie któregokolwiek z elementów tej wspólnoty należy uznać za objaw rozkładu pożycia, nie przesądzając na podstawie tego tylko objawu stopnia rozkładu. Jednakże ustanie wspólnoty fizycznej lub gospodarczej może w konkretnym przypadku nie stanowić objawu rozkładu, jeżeli wynika ono z okoliczności niezależnych od małżonków lub z ich zgodnej woli uzasadnionej okolicznościami życiowymi. Przykładem takiej sytuacji może być ustanie współżycia fizycznego na skutek choroby małżonka, rozłączenie małżonków spowodowane pobytem w szpitalu, długotrwałym wyjazdem służbowym, pracą zarobkową małżonków w różnych odległych od siebie miejscowościach itp. Brak natomiast wspólnoty duchowej (jej istnienie może się przejawiać nawet tylko w korespondencji) będzie zawsze objawem rozkładu pożycia.
Do uznania, że między małżonkami brak jest wspólnoty duchowej nie jest konieczne stwierdzenie wrogiego lub choćby niechętnego stosunku ich do siebie. Zachowanie poprawnych stosunków, utrzymywanie kontaktów w interesie wspólnych dzieci itp. nie musi koniecznie oznaczać, iż więź duchowa małżonków została utrzymana i rozkład pożycia nie istnieje. Chodzi bowiem nie o jakąkolwiek więź duchową pomiędzy dwojgiem ludzi, lecz o więź charakterystyczną dla duchowej wspólnoty małżeńskiej.
Rozkład jest zupełny, gdy nie istnieje między małżonkami więź duchowa, fizyczna ani gospodarcza. Gdy jednak przy zupełnym braku więzi duchowej i fizycznej pozostały pewne elementy więzi gospodarczej, rozkład pożycia może być mimo to uznany za zupełny, jeśli utrzymanie elementów więzi gospodarczej (np. wspólnego mieszkania) wywołane zostało szczególnymi okolicznościami. Natomiast nawet sporadyczne tylko stosunki fizyczne między małżonkami z reguły będą wskazywać, że rozkład pożycia nie jest jeszcze zupełny.
Do uznania, że rozkład jest trwały nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków oraz to, że rozkład pożycia małżeńskiego jest dłuższym procesem, a jego źródła i przyczyny są istotne dla rozstrzygnięcia o winie małżonków.
Śmierć męża albo żony w trakcie sprawy o rozwód czy separację
Zgodnie z art. 446 Kodeksu postępowania cywilnego sąd w razie śmierci jednego z małżonków umarza postępowanie rozwodowe, a małżonek dalej posiada prawo do dziedziczenia ustawowego i otrzymania zachowku. Jednak taka sytuacja może być krzywdząca dla innych osób upoważnionych do otrzymania spadku. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca zmarł w trakcie trwania sprawy w Sądzie i wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.
Żądanie rozwodu z winy pozostałego przy życiu współmałżonka musi być uzasadnione. Oznacza to, że muszą być spełnione wszystkie przesłanki orzeczenia rozwodu lub separacji z winy współmałżonka lub, co najmniej, z winy obu stron. Istnieje możliwość wyłączenia współmałżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego, pomimo istnienia związku małżeńskiego. Pojawi się ona w razie wystąpienia spadkodawcy za życia o rozwód lub separację, jeżeli prawomocne orzeczenie w sprawie nie zapadło przed chwilą otwarcia spadku. Natomiast śmierć strony w toku postępowania powoduje bowiem zawsze umorzenie sprawy o rozwód lub separację
Terminy należą do kategorii terminów zawitych. Upływ takich terminów pociąga za sobą wygaśnięcie uprawnienia ograniczonego terminem. Możliwość zastosowania do takich terminów przepisów o przedawnieniu roszczeń majątkowych jest kontrowersyjna.
Skuteczne zgłoszenie w sprawie o rozwód żądania zaniechania orzekania o winie obojga małżonków wyłącza dopuszczalność dowodzenia winy pozostałego przy życiu małżonka w procesie wytoczonym na podstawie art. 940 k.c. (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 1985 r. III CZP 39/85)
Wystąpieniem o rozwód z winy małżonka w rozumieniu przepisu art. 940 § 1 k.c. jest również wyrażenie przez spadkodawcę – pozwanego w sprawie o rozwód – zgody na rozwód z winy powoda. (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 1983 r. III CZP 38/83)
Rozwód czy separacja z winy a dziedziczenie spadku
Pojęcie winy w rozumieniu art. 57 § 1 k.r.io. nie zostało zdefiniowane ani w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, ani w kodeksie cywilnym. Według dominującego w nauce prawa poglądu do przypisania winy danej osobie niezbędne jest wystąpienie dwóch elementów: bezprawności polegającej na sprzeczności zachowania z prawem lub zasadami współżycia społecznego oraz możliwości przewidywania znaczenia i skutków zachowania się. Za zawinione można uznać działanie (zaniechanie) będące wyrazem woli małżonka, który naruszając obowiązki wynikające z obowiązujących przepisów prawa (zwłaszcza art. 23, 24, 27 k.r.io.) lub zasad współżycia społecznego – prowadzi do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 21 marca 2003 r. (sygn. akt II CKN 1270/00), „dla ustalenia w myśl art. 57 § 1 k.r.io., który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego, istotne są zachowania małżonków, które miały miejsce przed jego zaistnieniem, tylko one bowiem mogą być uznane za przyczynę rozkładu i ocenione jako zawinione spowodowanie rozkładu pożycia”. Małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej lojalności i przyzwoitego zachowania wobec siebie przez cały czas trwania małżeństwa. Jeśli ich niewłaściwe zachowanie stało się przyczyną rozkładu pożycia, ponoszą tego skutki w postaci możliwości przypisania im winy rozkładu ze wszystkimi tego konsekwencjami, jakie przewiduje ustawa. Natomiast jeśli ich niewłaściwe zachowanie miało miejsce już po powstaniu i utrwaleniu rozkładu pożycia i nie może być uznane za jego przyczynę, oceniać je trzeba z punktu widzenia przesłanki zasad współżycia społecznego, jaką przewiduje art. 56 § 2 i 3 k.r.io. dla oceny zgodności orzeczenia rozwodu z tymi zasadami oraz oceny zgodności z nimi odmowy zgody na rozwód małżonka, któremu nie można przypisać winy.
Dziedziczenie spadku a rozwód czy separacja z winy obojga małżonków
Do przyjęcia współwiny za rozkład pożycia między małżonkami wystarczy, gdy drugi małżonek swoim postępowaniem przyczynił się do tego rozkładu, chociażby stopień jego zawinienia był mniejszy (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 1999 r., I CKN 875/98, niepublikowany). Przy orzekaniu rozwodu z współwiny obojga małżonków nie rozróżnia się stopnia zawinienia każdego z nich. Jednakże zawsze musi istnieć wystarczająca podstawa do ustalenia, że każde z nich ponosi winę wyrażającą się w poważnym naruszeniu obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 6 maja 1988 r., II CKN 717/97, niepublikowany). Małżonek, który zawinił jedną z wielu (kilku) przyczyn rozkładu pożycia, musi być uznany za współwinnego, chociażby drugi małżonek dopuścił się wielu i to cięższych przewinień. Niedopuszczalna jest bowiem kompensata wzajemnych przewinień (patrz: orzeczenie Sądu Najwyższego z 17 września 1957 r., I Cr 913/56, PREiS 1959/1, s. 335; wyrok Sądu Najwyższego z 24 kwietnia 1997 r., II CKN 128/97 niepublikowany; wyrok Sądu Najwyższego z 13 maja 1997 r., II CKN 140/97 niepublikowany; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 10 lutego 2004 r., I ACa 1422/03, Wokanda 2005/2/46).
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
