Jednym ze skutków zmian w sferze ekonomicznej i społecznej, jest znacząca liczba spraw o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia żadnego oświadczenia w tym przedmiocie. Kilkuetapowe postępowanie wynika ze złożonego stanu faktycznego. Rozpoczyna go złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo ustawowy skutek równoznaczny z jego złożeniem, wynikający z biernego zachowania się spadkobiercy powodującego upływ terminu przewidzianego w art. 1015 § 1 KPC. Pierwsze postępowanie sądowe o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia lub uchylenia skutków biernego zachowania się (upływu terminu do złożenia oświadczenia), wszczynane na wniosek, wymaga jednoczesnego złożenia takiego oświadczenia, a jego brak oznacza bezskuteczność oświadczenia będącą przyczyną oddalenia wniosku. Drugie postępowanie sądowe o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub uchylenie zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia jest wszczynane z urzędu, ale tylko wówczas, gdy wynikiem zatwierdzenia uchylenia się ma być zmiana kręgu osób, co do których nabycie już stwierdzono. Nie ulega zatem wątpliwości ścisły związek postępowania o zatwierdzenie uchylenia się z konstrukcją prawną oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (fikcją prawną jego złożenia w wypadku upływu ustawowego terminu), a tylko pośredni z postępowaniem o stwierdzenie nabycia spadku.
Przedmiotowe postępowania mają samodzielny charakter, a dotyczące zatwierdzenia uchylenia się może toczyć się niezależnie od tego, czy postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku było wszczęte albo zakończone, dopuszczalne jest jego prowadzenie nawet po dokonaniu działu spadku. Przypomnieć należy, że w polskim systemie prawnym nabycie spadku zależne jest nie tylko od ustawowego lub testamentowego powołania do dziedziczenia ale także od woli spadkobiercy. Oświadczenie co do przyjęcia lub odrzucenia spadku jest jednostronną czynnością prawną nie wymagającą adresata, dokonywaną w kwalifikowanej formie (art. 1018 § 3 KC). Ma ono charakter nieodwołalny (art. 1018 § 2 KC) z tym, że może być złożone kilkakrotnie, w różnym terminie, każdorazowo w odniesieniu do innych podstaw powołania do spadku. Istotą rozwiązania przyjętego w art. 1019 KC. jest złagodzenie skutku nieodwołalności takiego oświadczenia woli w wypadku wystąpienia oznaczonych wad (błąd, podstęp, groźba).
Żaden przepis nie upoważnia sądu lub notariusza do odmowy przyjęcia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku ani badania zachowania terminu do złożenia, chociażby z okoliczności wynikało, że ten już upłynął. Podobnie brak normatywnej podstawy wyjaśniania rzeczywistego istnienia przymiotu spadkobiercy osoby chcącej złożyć takie oświadczenie oraz jej twierdzenia o istnieniu tytułu powołania do spadku. Przyjęcie oświadczenia nie przesądza o jego prawnej skuteczności. Jedynym wyjątkiem jest niedopuszczalność złożenia oświadczenia po żyjącym spadkobiercy, zawsze skutkująca jego bezwzględną nieważnością jako złożonego pod warunkiem (art. 1018 § 1 KC). Zarówno oświadczenia o uchyleniu się jak i następcze w przedmiocie przyjęcia spadku, będące realizacją prawa podmiotowego kształtującego, mają znaczenie materialno-prawne, z tym, że dopiero prawomocne postanowienie sądu o zatwierdzeniu uchylenia się od skutków prawnych ma charakter konstytutywny. Tytuły powołania do spadku mogą wynikać z różnych podstaw (ustawa, testament, podstawienia, przyrosty), z czynności prawnych innych osób (odrzucenie spadku) lub orzeczeń sądu (uznanie za niegodnego dziedziczenia, zatwierdzenie uchyleń) oraz dotyczyć całości lub części spadku. Oświadczenie spadkodawcy mortis causa wymaga oceny ważności lub skuteczności odwołania. Początek biegu terminów czynności wywołujących skutki materialno – prawne jest liczony oddzielnie zarówno co do spadkobiercy, jak i każdego indywidualnego tytułu jego powołania biegnącego od dnia, w którym dowiedział się o nim z właściwego, pewnego źródła (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 1991 r., III CZP 75/90, OSNC 1991, nr 5 – 6, poz. 68, nie publikowane postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 r., V CSK 18/12, z dnia 25 lutego 2015 r. IV CSK 304/14, z dnia 15 października 2015 r., II CZ 71/15, z dnia 5 kwietnia 2017 r., II CSK 416/16). Postępowania o zatwierdzenie mogą toczyć się z wniosków wielu spadkobierców, wielotorowo, każdorazowo zmieniając stan faktyczny i prawny w zakresie kolejności powołania do spadku. Oznacza to, że dla ustalenia porządku dziedziczenia zarówno skuteczność przyjęcia lub odrzucenia spadku jak i zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych złożenia lub niezłożenia oświadczeń w tym przedmiocie musi być zweryfikowana i ostatecznie potwierdzona dopiero w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku (o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku). Dublowanie tych ustaleń i ocen w postępowaniu o zatwierdzenie oraz postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku zagraża tym, że nie będą się one pokrywać i wywołają stan niepewności.
Biorąc powyższe pod rozwagę uznać należy, że kognicja sądu w postępowaniu o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku lub skutków prawnych nie zachowania terminu do złożenia takiego oświadczenia (art. 690 § 1 KPC) jest ograniczona ściśle do przedmiotu postępowania, tj. obejmuje badanie zachowania terminu do złożenia oświadczenia o uchyleniu się, materialno – prawnych przesłanek tej czynności oraz spełnienia wynikającego z art. 1019 § 1 pkt 2 KC wymogu złożenia oświadczenia. Nie może być zatem szersza jak przy przyjęciu oświadczenia co do przyjęcia lub odrzucenia spadku, ani przesądzać porządku dziedziczenia antycypując wynik postępowania o stwierdzenie nabycie spadku. Sąd spadku, prowadzący takie postępowanie, powinien poprzestać na twierdzeniu wnioskodawcy, że jest spadkobiercą i z jakiego tytułu, bez badania jego prawdziwości i aktualności, gdyż dla odebrania kolejnego oświadczenia spadkowego oraz dla wydania orzeczenia o zatwierdzenie uchylenia się wystarcza powołanie się przez niego na istnienie przymiotu spadkobiercy. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 19 października 2017 r. III CZP 48/17
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
