Poniedziałek - Sobota9.00 - 20.00
ul. Głogowska 47a lok. 1a 60-736 Poznań
Tel.+48696293998
ZapraszamyJeżeli chcesz mieć przewagę problemy powierz najlepszym specjalistom
Twoja sprawa z zakresu prawa spadkowego jest już wystarczająco stresująca. Nie powinieneś rozbijać banku tylko po to, aby upewnić się, że jesteś chroniony

Zachowek od umowy darowizny i dożywocia nieruchomości, lokalu, mieszkania, domu czy gruntu

Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). § 2 z kolei cytowanego artykułu stanowi, że, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

W sprawie o zasądzenie odpowiedniej kwoty pieniężnej tytułem zachowku, podstawową kwestią jest ustalenie istnienia tzw. substratu zachowku. Substrat zachowku tworzy zaś czysta wartość spadku powiększona o darowizny doliczone do spadku (art. 993 i nast. KC). Przykładowo, Sąd słusznie uznał, że wartości nieruchomości przeniesionej przez S. i H. G. na K. i D. G. w zamian za dożywotnie utrzymanie, tj. w wykonaniu umowy dożywocia (art. 908 KC) nie można było doliczyć do substratu zachowku. Skoro zaś nieruchomości tej nie można było doliczyć do spadku zbędnym było szacowanie jej wartości.

Zachowek od umowy darowizny i dożywocia nieruchomości, lokalu, mieszkania, domu czy gruntu Poznań

Z brzmienia powyższego przepisu wynika, iż roszczenie o zachowek przysługuje tylko tym spośród należnych do kręgu ustawowych spadkobierców, którzy ”byliby powołani do spadku z ustawy (literalne brzmienie treści art. 991 KC). Sformułowanie tego rodzaju rzeczywiście może sugerować, że negatywną przesłanką możliwości realizacji roszczenia o zachowek jest to, by uprawniony nie doszedł do dziedziczenia w charakterze spadkobiercy. Taką wykładnię normy art. 991 KC uznać należy jednak za błędną. Zarówno w doktrynie, judykaturze jak i piśmiennictwie zdecydowanie przeważa pogląd, z którego wynika, że roszczenie o zachowek z art. 991 § 1 KC może być realizowane przez spadkobierców, zarówno ustawowych jak i testamentowych. Użycie bowiem przez ustawodawcę sformułowania ”byliby powołani do spadku” w treści art. 991 § 1 KC ma jedynie na celu określenie, że zachowek nie przysługuje ”zawsze” zstępnym czy rodzicom, lecz ”tylko wtedy”, gdy osoby te dziedziczyłby w konkretnej sytuacji (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 15 marca 2012 r., I ACA 95/12).

Umowa dożywocia

Zgodnie z treścią art. 908 § 1 KC, jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Z powyższego przepisu wynika, że w umowie o dożywocie, z jednej strony, następuje przeniesienie własności nieruchomości na nabywcę, z drugiej strony zaś, zostaje on obciążony obowiązkiem spełniania świadczeń na rzecz zbywcy lub osoby wskazanej przez zbywcy. O treści i zakresie świadczeń należnych dożywotnikowi przesądza umowa dożywocia, w tym zakresie zasada swobody umów (art. 3531 KC) nie doznaje ustawowego ograniczenia. W razie jednak braku szczegółowych ustaleń w umowie, zakres świadczeń określa wskazany powyżej przepis.

Przykładowo, w umowie dożywocia zawartej w dniu 20 kwietnia 2019 roku, przed Notariuszem J. R., Rep. A – (…), pomiędzy K. P., a T. M. (1), T. M. (1) zobowiązał się zapewnić K. P. dożywotnio mieszkanie, w ramach którego udostępni mu do bezpłatnego korzystania cały dom mieszkalny, a nadto zobowiązał się zapewnić mu dożywotnią pomoc, opiekę i pielęgnację w razie choroby, a także sprawić pogrzeb odpowiadający miejscowemu zwyczajowi.

Umowa darowizny

Za darowiznę w rozumieniu art. 1039 § 1 KC należy rozumieć nie tylko taką umowę, która niezależnie od oznaczenia przyjętego przez strony, stanowiła umowę darowizny w rozumieniu art. 888 § 1 KC, ale także wszelkiego rodzaju umowy, na podstawie których dochodzi do przysporzenia dokonanego po tytułem darmym, nawet gdy źródła takiego przysporzenia nie można zakwalifikować jako umowy darowizny. Wprawdzie powyższe judykaty zostały wydane w związku z art. 1039 § 1 KC, jednak treść tego przepisu oraz wydane orzeczenia pozwalają na zastosowanie analogicznej wykładni dla pojęcia „darowizna”, o którym mowa w art. 993 KC. Za rozszerzonym rozumieniem pojęcia „darowizny” na gruncie tak art. 993 KC jak i art. 1039 § 1 KC przemawia nie tylko wykładnia systemowa, ale także funkcjonalna.

Zachowek od umowy darowizny i dożywocia nieruchomości, lokalu, mieszkania, domu czy gruntu Poznań

Nie można rozszerzać pojęcia „darowizny” na umowę dożywocia. Ze względu na to, iż czas trwania, a także rodzaj świadczeń nabywcy nieruchomości, a przy tym samym globalny ich rozmiar zależy od elementu przypadkowego, jakim jest długość życia osoby uprawnionej (dożywotnika) oraz zakres jego potrzeb, umowa dożywocia należy do umów losowych. Z mocy art. 908 § 1 KC świadczenia obu stron mają w umowie dożywocia charakter wzajemny. Zgodnie z art. 487 § 2 KC i dominującym poglądem doktryny element wzajemności ocenia się z punktu widzenia subiektywnego, a nie ekonomicznej wartości świadczeń, którą zresztą i tak trudno określić, ze względu na losowy charakter umowy dożywocia. Z tego powodu stanowczo za niezgodne z obowiązującym prawem uznać należy kwalifikowanie konkretnie zawieranych umów jako umów dożywocia mieszanych z darowizną (negotium onerosum mixtum cum donatione) ze względu na obiektywną niewspółmierność świadczeń (patrz system Prawa prywatnego pod red. Z. Radwańskiego, tom 8, str. 618). Należy tu przytoczyć także pogląd P. Księżaka, że wartość nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, tj. w wykonaniu umowy dożywocia (art. 908 KC) nie dolicza się do substratu zachowku. Dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną i również przy literalnym ujmowaniu darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku nie może ona mieć znaczenia z tego punktu widzenia. Nawet w razie obiektywnej niewspółmierności świadczeń nie ma tutaj częściowej darowizny. Ze względu na wyraźne wyróżnienie dożywocia jako odrębnego typu umowy wzajemnej nie da się obronić poglądu, że w razie niewspółmierności świadczeń jest to darowizna obciążona obowiązkiem świadczenia (donatio sub modo) – patrz: „Zachowek w polskim prawie spadkowym” Paweł Księżak, Wyd. 2, Lexis Nexis, Warszawa 2012, str. 315.

Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię

Powodowie K. W. i D. W. domagali się zasądzenia od pozwanego A. R. kwoty po 36.666 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia następnego po dniu doręczenia opinii o wycenie nieruchomości lub uznania wartości przez pozwanego do dnia zapłaty tytułem zapłaty należnego im zachowku po zmarłej babci H. T.. W uzasadnieniu wskazali, że na podstawie testamentu spadek po zmarłej H. T. nabył w całości pozwany. Natomiast ich ojciec L. W. (1) został wydziedziczony. Oni zaś są wnukami zmarłej. Dodali także, iż mają jeszcze dwójkę starszego rodzeństwa A. i M.. Powodowie wyjaśnili, iż w skład spadku wchodzi mieszkanie typu własnościowego o powierzchni 55 m2 położone w G. przy ul. (…) o wartości 220.000 zł. Gdyby zatem doszło do dziedziczenia ustawowego powodowie wraz dwójką rodzeństwa, wobec wydziedziczenia ich ojca a jedynego syna zmarłej, dziedziczyliby spadek w częściach równych tj. po ¼ części. Z uwagi na małoletniość należny im zachowek wynosi 2/3 udziału czyli 1/6 spadku.

W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości, kwestionując wskazaną wartość lokalu. W jego ocenie jest ona zawyżona, zwłaszcza, iż lokal ten ma 44,2 m2, a nie 55 m2. Ponadto zmarła pozostawiła na rzecz powodów po 10.000 zł oraz kolczyki dla K. W., które zostały przekazane L. W. (1) w dniu pogrzebu spadkodawczyni. Przepisała również swoje spółdzielcze mieszkanie przy ul. (…), którego była głównym najemcą. Pozwany dodał także, iż na prośbę ojca powodów udzielił im w spornym okresie wsparcia finansowego w kwocie 3.000 zł na leczenie powodów.

Przedmiotem niniejszej sprawy jest żądanie zapłaty powodom, jako zstępnym wydziedziczonego spadkobiercy ustawowego, zachowku należnego po zmarłej H. T.  W niniejszej sprawie bezspornym jest, iż na mocy testamentu po zmarłej H. T. dziedziczy jej brat pozwany A. R.. Gdyby nie testament, cały spadek przypadłby L. W. (1) – ojcu powodów. Ponadto nie ulegało w sprawie wątpliwości, iż należny mu zachowek wynosiłby ½ należnego udziału spadkowego czyli połowę spadku. Zachowek co do zasady przysługuje bowiem w wysokości ½ należnego udziału spadkowego. L. W. (1) nie był zaś, w chwili śmierci swojej matki, ani osobą małoletnią ani trwale niezdolną do pracy, co powodowałoby konieczność podwyższenia udziału spadkowego do 2/3.

Zachowek od umowy darowizny i dożywocia nieruchomości, lokalu, mieszkania, domu czy gruntu Poznań

W realiach niniejszej sprawy L. W. (1) został jednak wydziedziczony, co powoduje, że nie może on domagać się zapłaty zachowku na swoją rzecz. Powyższe nie wyłącza jednak jego dzieci, jako zstępnych, do żądania takiego zachowku. Jak już bowiem wskazano powyżej zstępni wydziedziczonego zstępnego spadkodawcy są uprawnieni do zachowku, chociażby wydziedziczony zstępny przeżył spadkodawcę. Powodowie mogą zatem skutecznie wystąpić z roszczeniem przeciwko pozwanemu o zapłatę należnego im zachowku. Biorąc pod uwagę, iż wydziedziczony L. W. (1) ma czworo dzieci, należny powodom zachowek wynosi ¼ część udziału ich ojca. Sąd w pełni bowiem podziela pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3 grudnia 2015 r. (III CZP 85/15), iż udział spadkowy, który przypadłby z ustawy wydziedziczonemu przez spadkodawcę jego dziecku, przypada zstępnym wydziedziczonego. Powodowie jako zstępni wydziedziczonego spadkobiercy wstępują zatem w jego udział i w granicach tego udziału mogą żądać zapłaty zachowku. Tym samym nie jest to ich własne uprawnienie do zachowku, a wynikające z dziedziczenia. W związku z tym małoletność i niezdolność do pracy uwzględnia się również jedynie względem wydziedziczonego wstępnego, a nie jego zstępnych, którzy wstępują jedynie w ten udział. Jak wskazuje się w doktrynie „reguły przewidującej, iż nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (art. 992 in fine) nie można stosować, jeżeli takimi spadkobiercami są zstępni spadkodawcy, którzy mają własnych zstępnych uprawnionych do zachowku po spadkodawcy”. (M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 992 Nb 2, Warszawa 2000 z wspominanym tam odniesieniem do identycznych poglądów wyrażonych przez J. Pietrzykowskiego, L. Steckiego oraz Skowrońskiej). Tak więc każdemu z powodów przysługuje zachowek wynoszący 1/8 wartości spadku.

Kwestią zasadniczą niniejszego postępowania było ustalenie wartości spadku. Należy przy tym zaznaczyć, iż strony były zgodne co do tego, iż w skład majątku jaki pozostawiła po sobie spadkodawczyni wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu przy ul. (…) w G. o wartości 155.200 zł.  Sąd zważył także, iż ostatecznie bezsporne było również pomiędzy stronami, że spadkodawczyni dokonała na rzecz wnuków tj. A. W., M. W. i K. W. darowizn w postaci biżuterii o łącznej wartości 3.200 zł, które zostały wręczone przez pozwanego po pogrzebie spadkodawczyni w wykonaniu jej woli. Nie ulegało zatem wątpliwości, że zgodnie z art. 993 KC należało je doliczyć do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku.

Dziedziczenie długów, pożyczek i kredytów po ojcu z którym nie mieli kontaktu
Dziedziczenie długów, pożyczek i kredytów po ojcu z którym nie mieli kontaktu

Ponadto, jak wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego, spadkodawczyni dokonała również darowizn na rzecz swojego syna L. W. (1) w postaci przekazania po śmierci kwoty 20.000 zł oraz spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu przy ul. (…), które zdaniem Sądu również winny powiększać masę spadkową przy obliczaniu należnego zachowku. Wskazać należy, o czym była już mowa powyżej, że L. W. (1) niewątpliwie otrzymał od swojej matki po jej śmierci środki pieniężne. Sporna pozostawała jedynie ich wysokość. Sąd doszedł jednak do wniosku, w oparciu o zgromadzony materiał dowodowy, w tym zeznania pozwanego oraz świadka T. B., że była to kwota 20.000 zł. Nadto nie ulegało wątpliwości, iż spadkodawczyni zrezygnowała z przysługującego jej spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu przy ul. (…) na rzecz swojego syna, który w związku z uzyskaniem tego prawa nie musiał wpłacać na rzecz spółdzielni żadnych należności. Co więcej celem ustalenia wartości tak dokonanego przysporzenia na rzecz L. W. (1) Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego. Jak wynika z opinii biegłego, którą Sąd uznał za wiarygodną, wartość tego prawa do lokalu równa jest obecnie wartości wolnorynkowej tego lokalu. Brak jest bowiem w realiach niniejszej sprawy do dokonania jakichkolwiek potrąceń, o których mowa w ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych, gdyż jak wskazała spółdzielnia na dzień dokonania przysporzenia nie istniało żadne zobowiązanie zapłaty wobec spółdzielni. Tym samym Sąd uznał, iż wartość tego składnika wynosi, jak wskazał biegły 125.100 zł.

Zachowek od umowy darowizny i dożywocia nieruchomości, lokalu, mieszkania, domu czy gruntu Poznań

W ocenie Sądu brak było natomiast podstaw do uwzględnienia w masie spadkowej czy jako częściową spłatę zachowku kwot jakie pozwany pożyczył L. W. (1) na leczenie dzieci. Jak zgodnie przyznały strony nie była to bowiem darowizna dokonana przez spadkodawczynię. Z zeznań stron nie wynika również, aby środki pieniężne stanowiły jakakolwiek wpłatę na poczet należnych powodom zachowków. Wręcz przeciwnie jak wskazał pozwany stanowiło to pomoc finansową, której nawet nie oczekiwał zwrotu. L. W. (1) wskazał zaś, iż stanowiły one formę pożyczki choć be wskazania terminu jej zwrotu. Z tych też względów w ocenie Sądu nie ulega wątpliwości, że udzielona przez pozwanego pomoc finansowa nie ma znaczenia dla ustalenia i zapłaty zachowków.

Mając na uwadze powyższe, wartość całego majtku ustalonego celem obliczenia zachowku wyniosła łącznie 303.500 zł. Udział spadkowy jaki przypadałby wydziedziczonemu L. W. (1) wynosi zatem 151.750 zł. Z uwagi jednak na to, że otrzymał od spadkodawczyni darowizny, wartość jego udziału należało pomniejszyć o kwotę łącznie 82.550 zł. Podkreślić bowiem należy, iż w myśl art. 996 KC jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy na należny mu zachowek zalicza się darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Sąd zważył, iż jak wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego L. W. (1) otrzymał od spadkodawczyni darowiznę w postaci środków pieniężnych w wysokości 20.000 zł oraz spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu przy ul. (…). Wskazać jednak należy, iż o ile darowizna środków pieniężnych została uczyniona tylko i wyłącznie na rzecz L. W. (1), to jednak spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu spadkodawczyni przekazała L. W. (1) i jego żonie do majątku wspólnego.

W konsekwencji wartość należnego udziału należy pomniejszyć jedynie o połowę wartości tego prawa czyli kwotę 62.550 zł. Łącznie udział spadkowy jaki przypadłby wydziedziczonemu wstępnemu powodów wynosi 69.200 zł i taką też kwotę należało podzielić pomiędzy jego 4 zstępnych. Należny zachowek wyniósł zatem 17.300 zł. Z uwagi jednak na fakt, że K. W. otrzymała również od spadkodawczyni darowiznę w postaci biżuterii Sąd od należnej jej kwoty zachowku odjął 1066 zł. Jak bowiem zgodnie wskazały strony darowizny biżuterii poczynione na troje wnuków, w tym K. W. wyniosły łącznie 3.200 zł. W konsekwencji wobec niemożności ustalenia jakiej wartości przedmioty otrzymała powódka Sąd przyjął równy podział tej wartości pomiędzy trójkę wnucząt. Mając na uwadze powyższe należny powódce K. W. zachowek wyniósł 16.234 zł zaś powodowi D. W. 17.300 zł i takie kwoty Sąd zasądził na ich rzecz od pozwanego. Wyrok Sądu Rejonowego- I Wydział Cywilny z dnia 11 października 2016 r. I C 206/14

W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.

Z wyrazami szacunku.

Adwokat Mateusz Ziębaczewski

Mateusz Ziębaczewski to doświadczony adwokat i jedyny w swoim rodzaju specjalista od prawa spadkowego w Polsce. Swoją wiedzą i umiejętnościami służy klientom, pomagając im w najbardziej skomplikowanych sprawach spadkowych. Z naszą kancelarią współpracują najbardziej znani profesorowie, doktorzy prawa oraz byli ministrowie, gdyż cenią jakość, pewność i bezpieczeństwo jakie oferujemy.

email telefon LinkedIn

Zobacz pozostałe wpisy autora

Jarocin Gostyń Szamotuły Pleszew Czarnków Trzcianka Oborniki Chodzież Piła Gorzów Wielkopolski Konin Turek Nowy Tomyśl Leszno Wolsztyn Grodzisk Wielkopolski Gniezno Słupca Skoki Kalisz Śrem Buk Kostrzyn Duszniki Kościan Września Środa Wielkopolska Murowana Goślina Ostrów Wielkopolski Kórnik Luboń Swarzędz Opalenica Wągrowiec Krotoszyn Pobiedziska Pniewy Rogoźno Wronki Powidz S uchy Las Biedrusko Tarnowo Podgórne Komorniki Dopiewo Przykona Kleczew Czerwonak Stęszew Kleszczewo Rokietnica Międzychód, Łódź Wrocław Warszawa Katowice Kraków Rzeszów Lublin Gdańsk Szczecin Zielona Góra Opole Śląsk Kielce Olsztyn Bydgoszcz, Mińsk Mazowiecki Wołomin Pruszków Radom Otwock Legionowo Garwolin Grójec Ciechanów Grodzisk Mazowiecki Płońsk Ostrołęka, Dwór Mazowiecki Żyrardów Wyszków Mińsk Mazowiecki Łomianki Marki Ząbki Józefów Konstancin Sochaczew Nadarzyn Wólka, Kosowska Tarczyn Góra Kalwaria Wiskitki Teresin Zaborów Węgrów Warka Sokołów Przasnysz Pułtusk Raszyn Siedlce Białystok

Kancelaria Prawa Spadkowego w Poznaniu