Zgodnie z art. 1019 § 1 KC, jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Natomiast jak stanowi § 2 przytoczonego wyżej przepisu, spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3 KC).
Wskazać należało, że art. 1019 KC reguluje uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub groźby lub niezłożenia – z tych samych powodów – oświadczenia w terminie. Przy ocenie istnienia błędu lub groźby przy złożeniu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku należy stosować ogólne przepisy kodeksu cywilnego, tj. art. 84, 86, 87 i 88.
Błąd co do treści czynności prawnej może być błędem co do tytułu powołania do dziedziczenia, osoby spadkodawcy, przedmiotu spadku. Należy jednak zgodzić się z poglądem, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły (art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zd. 1 i § 2 KC). Błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (post. SN z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, OSNC 2006, nr 5, poz. 94, z glosą W. Borysiaka, Palestra 2009, z. 5-6, s. 285; post. SN z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09) (tak: Andrzej Kidyba, Elżbieta Niezbecka, Komentarz do art. 1019 Kodeksu cywilnego, WKP 2012).
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby w terminie określonym w art. 88 § 2 KC, tj. w ciągu roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy przy groźbie.
Przyjmuje się, że błąd, o którym mowa w art. 1019 § 1 i 2 KC może być błędem co do przedmiotu spadku (istnienia długu spadkowego). Musi to być przy tym błąd prawnie doniosły (art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zd. 1 i § 2 KC). Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2005 r. w sprawie IV CK 799/04 (OSNC 2006, nr 5, poz. 94) wyraził pogląd, że błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego. O przyjęciu, że spadkobierca nie dołożył należytej staranności w ustalaniu stanu spadku decydować powinny konkretne okoliczności sprawy, konieczne do ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od spadkobiercy, a jakich zaniechał. W kontekście oświadczeń spadkowych przy powoływaniu się na błąd co do przedmiotu spadku, chodzi o konkretne działania zmierzające do uzyskania wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego. Niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań, mogłoby prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd co do przedmiotu spadku (vide uzasadnienie postanowienia SN z dnia 30 czerwca 2005 r. , cyt. wyżej).
Rozstrzygając na tle okoliczności konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, należy mieć na względzie przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa w zakresie stosunków spadkowo-rodzinnych.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawca A. M. (1) wniósł o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej w Z. ciotce A. M. (2), córce A. i B.. Uzasadniając wniosek wnioskodawca podnosił, że w chwili śmierci spadkodawczyni był przekonany, że w skład masy spadkowej po niej nie wchodził żaden składnik. Zatem nie złożył oświadczenia ani o przyjęciu, ani o odrzuceniu spadku. Dopiero z pisma nadesłanego do niego z Kancelarii (…) Spółka Komandytowa z dnia 13 czerwca dowiedział się, że spadkodawczyni była zadłużona. Wnioskodawca pozostawał zatem w błędzie co do składników wchodzących w skład masy spadkowej po zmarłej ciotce.
A. M. (2) c. A. i B. zmarła w wieku 65 lat, jako bezdzietna panna. Na stałe zamieszkiwała w Z. przy ulicy (…). W chwili śmierci jej rodzice już nie żyli, podobnie, jak i brat W. M., który zmarł. Jako jedyny spadkobierca po zmarłej pozostał jej bratanek A. M. (1), na stałe mieszkający w M.
Wnioskodawca i jego żona K. M. utrzymywali sporadyczne kontakty z ciotką A. M. (2) zamieszkującą na stałe w Z. w mieszkaniu udostępnionym jej przez właścicieli budynku przy ul. (…). Bywali u niej z krótkimi wizytami parę razy do roku. Mniej więcej w 2 ostatnich latach życia ciotki już jej nie odwiedzali, gdyż mieli własne rodzinne problemy. Nie interesowali się przy tym jej sytuacją majątkową, bazując na ugruntowanych w rodzinie przekonaniach, że ciotka żyła skromnie w mieszkaniu, które mogła dożywotnio zajmować, utrzymując się z zasiłku z MOPS-u, a w ostatnich latach życia z emerytury, o którą się przez jakiś czas ubiegała. Pozostając w tym przeświadczeniu A. M. (1) zakładał, że ciotka nie pozostawiła żadnego spadku, bo nie miała żadnego majątku, stąd też nie dążył do uregulowania kwestii majątkowych po niej. Ciotka była skrytą osobą. Nigdy nie prosiła ich o pomoc finansową, ani nie wspominała o żadnych problemach finansowych. Jej standard życia odpowiadał jej sytuacji majątkowej i dochodom. Stan ten nie budził żadnych podejrzeń, czy wątpliwości. Poza (…) dotychczas nie ujawnili się żadni inni wierzyciele. Wnioskodawca po śmierci ciotki nie miał dostępu do jej dokumentów, które zostały w jej mieszkaniu, przejętym przez właścicieli, którzy prawdopodobnie je wyrzucili. O śmierci ciotki został poinformowany przez dalszą rodzinę. Zajął się pogrzebem wyłącznie z poczucia obowiązku, a nie z myślą, że jest spadkobiercą ciotki.
Dopiero pismem z dnia 13 czerwca wnioskodawca został poinformowany, że wierzyciel zmarłej (…) im. (…) podjął działania zmierzające do ustalenia następców prawnych A. M. (2). Był to pierwszy moment, kiedy A. M. (1) powziął informację, że spadkodawczyni mogła mieć długi spadkowe. Zasięgnął wówczas porady prawnej i 8 lipca złożył wniosek o uchylenie się od skutków prawnych nie złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w ustawowym terminie.
Jeśli chodzi o odebrane w toku postępowania zeznania, to wprawdzie zostały one złożone przez osoby zainteresowane rozstrzygnięciem, niemniej okoliczność ta nie była w opinii sądu wystarczająca, aby zanegować ich prawdziwość. Sąd podziela w całości stanowisko wyrażone przez Sąd I instancji przed ponownym rozpoznaniem sprawy, że najistotniejszą w sprawie jest konstatacja, że wnioskodawca zaabsorbowany swoim życiem rodzinnym, mógł nie utrzymywać zażyłych kontaktów z ciotką mieszkającą w innym mieście. Tym bardziej nie było podstaw do stwierdzenia, że powinien interesować się jej sytuacją majątkową, skoro zmarła była osobą samodzielną. Różnica wieku między wnioskodawcą a jego zmarłą ciotką to 30 lat, więc istotnie niewiele ich poza powiązaniami rodzinnymi łączyło. Logiczne są przy tym zeznania wnioskodawcy i jego żony, iż trwając w przeświadczeniu, że zmarła żyła skromnie, zakładali, że nie pozostawiła po sobie żadnego spadku. Co więcej, jako osoby nie posiadające wiedzy prawniczej, istotnie mogli nie zdawać sobie sprawy z tego, że A. M. (1) pozostaje ustawowym spadkobiercą A. M. (2), a tym bardziej, że w ramach spadkobrania może przejąć ewentualne długi spadkowe. Świadczy o tym chociażby bierność wnioskodawcy do dnia złożenia wniosku w badanej sprawie, jak również fakt, że do tej pory nie uregulowano spraw spadkowych po zmarłej.
Zarówno w doktrynie, jak i judykaturze zgodnie przyjmuje się, że w przypadku oświadczeń spadkowych błąd może dotyczyć składu masy spadkowej. W badanej sprawie, niewątpliwie błąd tego rodzaju istniał po stronie A. M. (1). Aby z kolei zwalczać tezę o tym, że nie składał żadnych oświadczeń spadkowych, powodowany błędem, należałoby wykazać, że nie dołożył należytej staranności w kwestii zbadania składu masy spadkowej. Tego rodzaju okoliczności w opinii sądu nie sposób wykazać w badanej sprawie. Po pierwsze, wnioskodawca, jako osoba nie posiadająca wiedzy prawniczej, mógł w ogóle nie wiedzieć o tym, że należy do kręgu spadkobierców po zmarłej. Po drugie, utrzymując z ciotką luźne relacje, miał prawo nie znać jej sytuacji majątkowej, a nawet nie dociekać jej tak przed śmiercią, jak i po śmierci ciotki, zwłaszcza, że nie rościł sobie i nadal nie rości żadnych praw do majątku po niej. Po trzecie, mając na względzie sposób życia zmarłej oraz panujące w rodzinie przeświadczenie o źródłach jej dochodów i prawie do mieszkania, A. M. (1) mógł mieć przekonanie, że ciotka nie miała nic wartościowego.
Skoro utrzymywała się z zasiłku i była osobą samotną, to z kolei nie sposób rozsądnemu człowiekowi przyjąć, iżby mogła uzyskać kredyt, bądź pożyczkę, bowiem jej wypłacalność z punktu widzenia instytucji kredytowych powinna być iluzoryczna. Suma tych okoliczności pozwalała w opinii sądu na przyjęcie, że wnioskodawca nie złożył oświadczenia o odrzuceniu spadku, albowiem trwał w błędzie zarówno co do swojego statusu w ramach spadkobrania, jak i co do składu majątku pozostałego po ciotce. Co więcej, do momentu poinformowania go o istnieniu długów spadkowych, nie miał podstaw do założenia, że takowe istniały i w tym względzie pozostawał w nieświadomości. Świadczy o tym chociażby sekwencja zdarzeń w badanej sprawie. Po otrzymaniu pisma z 13 czerwca, nie znając w ogóle poziomu zadłużenia, A. M. (1) podjął niezwłocznie działania celem rozwiązania sytuacji, w jakiej się znalazł. Wcześniejsze postępowanie wnioskodawcy dowodzi z kolei, że istotnie pozostawał w nieświadomości, że w ogóle może odpowiadać za długi spadkowe po ciotce oraz że w ogóle długi takie istniały.
Załączone przez uczestnika do odpowiedzi na wniosek dokumenty, to jest kopie zajęcia świadczeń emerytalnych spadkodawczyni, postanowienie Komornika Sądowego C. M. o sporządzeniu planu podziału kwoty uzyskanej w egzekucji nie miały wpływu na odmienną ocenę okoliczności sprawy przez Sąd, gdyż dokumenty te świadczą jedynie o podejmowanych w stosunku do spadkodawczyni czynnościach egzekucyjnych. Z dokumentów tych nie wynika bowiem w żaden sposób, że o prowadzonych w stosunku do A. M. (2) postępowaniach egzekucyjnych jakąkolwiek wiedzę posiadał wnioskodawca jako jej ustawowy spadkobierca.
Sąd uznał zatem, iż zachodzą przesłanki określone w art. 1019 KC pozwalające na zatwierdzenie uchylenia się przez A. M. (1) od skutków prawnych nie złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie oraz do przyjęcia od niego takowego oświadczenia. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 3 czerwca 2015 r. I Ns 429/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
