Stosownie do treści art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W świetle § 2 powołanego przepisu, dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Natomiast, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 3 art. 926 KC). Przepisy kodeksu cywilnego regulujące kwestie dziedziczenia dają zatem prymat woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie.
Testament jest czynnością prawną jednostronną, osobistą, nie skierowaną do adresata, na wypadek śmierci (mortis causa), odwołalną oraz sformalizowaną do tego stopnia, iż sporządzenie go z naruszeniem przepisów o formie testamentu, skutkuje jego bezwzględną nieważnością (art. 941 KC, art. 944 § 2 KC, art. 958 KC). Mianem testamentu określa się także dokument zawierający oświadczenie woli testatora.
Sporządzenie testamentu wymaga dla swej ważności zachowania jednej z form testamentu przewidzianej w kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny wprowadza dwa rodzaje formy testamentu: testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza się testament holograficzny (art. 949 KC), testament notarialny (art. 950 KC) i testament allograficzny (art. 951 KC). Testamentami szczególnymi są testament ustny (art. 952 KC), testament sporządzany na polskim statku morskim lub powietrznym (art. 953 KC) i testament wojskowy (art. 954 KC).
Naruszenie przepisów o formie testamentu prowadzi do nieważności testamentu, przy czym nieważność ta ma charakter nieważności bezwzględnej. Stosownie do przepisu art. 949 § 1 KC, spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (§ 2 art. 949 KC).
Testament holograficzny musi zostać w całości sporządzony przez testatora pismem ręcznym. Jest to warunek podstawowy powstania tego testamentu i jego ważności, który ma na celu zapewnienie autentyczności testamentu. Albowiem, sfałszowanie całego pisma jest znacznie trudniejsze niż samego podpisu. Nie czyni zatem zadość owym wymaganiom formalnym dokument sporządzony pismem maszynowym czy komputerowym, zawierający rozrządzenie spadkodawcy na wypadek śmierci i przez niego podpisany (tak również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 2 kwietnia 1998 roku, I CKU 16/98, Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki.” Warszawa 2002 rok).
Podpis pod testamentem holograficznym odgrywa bardzo istotną rolę. Ma wskazywać na wolę oraz świadomość testowania spadkodawcy i koniec rozrządzeń spadkowych wskazanych w dokumencie. Ponadto pełni rolę identyfikującą – ma ułatwić stwierdzenie, że testament pochodzi od określonej osoby. Powinien zatem zawierać imię i nazwisko, a jak wskazują niektórzy komentatorzy, także datę urodzenia spadkodawcy. Za dopuszczalne przyjmuje się także podpisanie się pseudonimem, gdy dana osoba używa go w obrocie prawnym. Podpis nie może być utrwalony inną techniką niż pismo ręczne. Nie może być napisany na maszynie lub odbity za pomocą innych narzędzi np. pieczęci. Nie stanowią podpisu inicjały ani parafa. Podpis spadkodawcy winien być umieszczony pod dokonanymi rozrządzeniami spadkowymi, nie może się znajdować w tekście lub na marginesie pisma (tak również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 23 kwietnia 1960 roku, 3 CO 8/60, OSN 1961 rok, nr 1, poz. 27, Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 28 kwietnia 1973 roku, III CZP 78/72, OSNCP 1973, nr 12, poz. 207, Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 17 kwietnia 1967 roku, II PZ 22/67, Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 5 czerwca 1992 roku, III CZP 41/92, OSNCP 1992 roku, nr 9, poz. 147, Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki.” Warszawa 2002 rok).
Umieszczenie w testamencie holograficznym daty służy dwóm celom: ma umożliwić ustalenie, czy spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu miał zdolność testowania oraz ustalenie kolejności następujących po sobie testamentów. Brak daty lub data nieprawdziwa w zasadzie skutkują nieważnością testamentu, chyba że zachodzą okoliczności powołane w § 2 art. 949 KC
Zgodnie z art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Przytoczony przepis jest konsekwencją przyjęcia w prawie polskim w przypadku dziedziczenia zasady sukcesji generalnej, zgodnie z którą spadkobierca wstępuje z chwilą śmierci spadkodawcy w ogół jego praw i obowiązków majątkowych (art. 922 KC). Dopełnia regulację zawartą w art. 926 § 2 KC, i nie wprowadza odmiennych od przewidzianej w nim reguły zasad dziedziczenia. Stanowi jedynie normę interpretacyjną w wypadku, gdy spadkodawca rozrządził w testamencie poszczególnymi przedmiotami majątkowymi, które wyczerpują prawie cały spadek, istnieje zaś wątpliwość co do rzeczywistej woli spadkodawcy.
Na gruncie prawa polskiego nie jest bowiem dopuszczalne dziedziczenie poszczególnych przedmiotów na podstawie testamentu, a innych na podstawie ustawy. Dziedziczenie testamentowe może dotyczyć części spadku, ale tylko części ułamkowej wyraźnie określonej w testamencie.
Poszczególne przedmioty majątkowe mogą przypaść określonym osobom jedynie na podstawie zapisu zawartego przez spadkodawcę w testamencie. Gdy przedmioty wymienione w testamencie wyczerpują cały spadek lub prawie cały spadek, a więc stanowią dominującą część majątku spadkodawcy, osoba dla której zostały przeznaczone jest, w razie wątpliwości co do tego, jak interpretować wolę spadkodawcy poczytywana za spadkobiercę, a nie za zapisobiercę. Natomiast, jeśli przedmioty przeznaczone dla danej osoby nie wyczerpują całego spadku, do dziedziczenia powołani są spadkobiercy ustawowi, a prawa majątkowe przypisane danej osobie lub osobom stanowią jedynie przedmiot zapisu (Elżbieta Skowrońska -Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki” Warszawa 2002 rok; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 października 2000 roku, II CKN 505/00, ; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 1977 roku, III CRN 291/77, OSP 1978, nr 12, poz. 224; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 8 września 1975 roku, III CRN 1976, nr 9, poz. 200).
Dyrektywa interpretacyjna zawarta w zdaniu drugim art. 961 KC ma zastosowanie – jak wynika z tego przepisu – wyłącznie w przypadku istnienia wątpliwości co do charakteru prawnego dokonanych rozrządzeń. Jeżeli rozrządzenia testatora nie budzą wątpliwości co do ich charakteru lub w drodze interpretacji testamentu charakter ten można ustalić, to wykluczone jest stosowanie tej dyrektywy. Natomiast wtedy, gdy testament może być tłumaczony zarówno jako powołanie do spadku, jak i jako uczynienie zapisu, znajduje zastosowanie dyrektywa zdania drugiego art. 961 KC. Ma ona bowiem na celu usunięcie wątpliwości w sytuacji, gdy spadkodawca wprawdzie dokonał rozrządzeń, ale jednocześnie nie określił jednoznacznie ich charakteru. Z kolei, w przypadku testamentu, którego tekst jest jasny i jednoznaczny, należy przyjąć, iż brzmienie testamentu odpowiada rzeczywistej woli spadkodawcy i nie wymaga specjalnej wykładni. Jeżeli z treści testamentu ustalonej zgodnie z dyrektywami wynikającymi z art. 948 KC wynika, że chodzi o ustanowienie zapisobiercy a nie o powołanie spadkobiercy, przepis ten nie znajduje w ogóle zastosowania (tak między innymi Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 1 grudnia z 2011 roku, I CSK 419/10, opubl. Legalis; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 13 maja 2005 roku, IV CK 662/04, opubl. Legalis; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 21 grudnia 2004 roku, I CK 319/04, opubl. Monitor Prawniczy 2008 rok, Nr 2, str. 103; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 3 listopada 2004 roku, III CK 472/03, opubl. Legalis; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 16 czerwca 1998 roku, I CKN 743/97, opubl. Legalis).
Kwestia, czy testament spadkodawcy zawiera powołanie spadkobiercy czy zapisobiercy wymagała rozważenia, przede wszystkim, przepisów art. 959 KC oraz art. 968 § 1 KC w celu zbadania, czy istnieje potrzeba sięgania do reguły interpretacyjnej zawartej w art. 961 KC W razie, bowiem, gdy tekst testamentu pozwala na jednoznaczny wniosek, że wolą spadkodawcy było uczynienie zapisów, przepis art. 961 KC w ogóle nie wchodzi w rachubę, wobec braku przesłanki istnienia wątpliwości co do rzeczywistej woli spadkodawcy przewidzianej w tym przepisie.
Zgodnie z art. 959 KC, spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Natomiast, stosownie do treści przepisu art. 968 § 1 KC, spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).
Zgodnie bowiem z art. 947 KC, jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Reguła ta znajduje zastosowanie w sytuacjach, gdy w testamencie późniejszym testator nie zaznaczył wyraźnie, że poprzedni testament odwołuje w całości lub części (art. 946 KC).
Co do zasady brak możliwości ustalenia, który z testamentów jest ostatni, powoduje bezskuteczność wszystkich oświadczeń woli testatora. Jednakże, kolejność sporządzenia testamentów nie musi wynikać wprost z ich treści, lecz może być ustalana za pomocą wszelkich środków dowodowych. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 września 1971 roku (III CZP 56/71, OSNC 1972/3/47) brak tego rodzaju oznaczenia (w stanie faktycznym sprawy rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy oznaczenia godziny i minuty sporządzenia testamentu) nie może powodować unieważnienia z tego względu wszystkich testamentów, jeżeli ich kolejność można ustalić za pomocą innych środków dowodowych. Za jeden z tego rodzaju dowodów może być uznane oświadczenie spadkodawcy nie mające cech testamentu i nie odpowiadające formie odwołania testamentu (art. 946, art. 947 KC), co oczywiście należy do swobodnej oceny sądu rozpoznającego sprawę. Sąd bowiem ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału (art. 233 § 1 KPC w związku z art. 13 § 2 KPC).
Stosowne oświadczenie spadkodawcy, usuwające wątpliwości interpretacyjne co do kolejności sporządzenia testamentów, może natomiast zostać wyrażone w dowolnej formie, przez każde zachowanie, jeżeli tylko ujawnia ono jego wolę w sposób dostateczny (vide art. 60 KC). W szczególności, oświadczenie takie może zostać złożone w sposób dorozumiany, przez faktyczne czynności, w powiązaniu z całokształtem okoliczności danej sprawy.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawczyni H. B. (1) wnosiła o stwierdzenie nabycia przez nią w całości spadku po zmarłym w dniu 26 sierpnia D. D. (2), na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 24 sierpnia. Część uczestników, w tym P. C., S. P., J. P., G. B. (1), przyłączyła się do wniosku. Natomiast, uczestnicy B. Z. (1), B. Z. (2), G. B. (2), H. O., J. B., K. M., M. B., S. H. oraz J. D. (1) wnosili o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy, wskazując, że nie sposób ustalić, który z dwóch testamentów spadkodawcy opatrzonych datą 24 sierpnia został sporządzony wcześniej, a który później. W związku z tym, skoro oba testamenty pochodzą z tej samej daty, a ich treść wyklucza się wzajemnie, są one bezskuteczne.
W niniejszej sprawie, spadkodawca sporządził dwa testamenty własnoręczne. W jednym z testamentów D. D. (2) przeznaczył wskazane w testamencie przedmioty majątkowe H. B. (1), w drugim P. C.. Oba testamenty zostały w całości napisane przez spadkodawcę pismem ręcznym, podpisane i opatrzone tą samą datą, tj. 24 sierpnia. Niewątpliwie spełnione zostały zatem formalne warunki ważności obu testamentów, wynikające z art. 949 § 1 KC
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku Sąd z urzędu bada ważność testamentu jedynie pod względem spełnienia wskazanych przesłanek formalnych. Żaden z uczestników nie kwestionował natomiast autentyczności obu dokumentów, jak również zdolności spadkodawcy do świadomego i swobodnego wyrażenia swojej woli. Wobec powyższego, uznać należy oba testamenty sporządzone przez D. D. (2) za ważne.
W ocenie Sądu, wolą spadkodawcy, wyrażoną w obu testamentach, było powołanie do całości spadku konkretnej osoby, odpowiednio H. B. (1) i P. C.. Zgodnie z literalną treścią obu dokumentów spadkodawca oświadczył, że „chce przekazać” tym osobom wskazane konkretnie składniki majątku – mieszkanie własnościowe przy ul. (…), mieszkanie spółdzielcze własnościowe przy ul. (…) oraz samochód osobowy marki S. (…). Oświadczenie woli tej treści może być rozumiane zarówno, jako ustanowienie zapisu na rzecz wskazanych osób, czyli zobowiązanie spadkobiercy ustawowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (vide art. 968 § 1 KC), jak i powołanie jej do spadku, tzn. ustanowienie jej spadkobiercą testamentowym. Tym niemniej jednak, zgodnie z dyspozycją art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku.
Jak wskazano powyżej, ta dyrektywa interpretacyjna znajduje zastosowanie, jedynie gdy pojawiają się wątpliwości co do charakteru prawnego rozrządzeń testamentowych, i tylko wtedy gdy oznaczone przedmioty wyczerpują wartość prawie całego spadku. Obie te przesłanki zostały spełnione w niniejszej sprawie. W świetle wzajemnie się uzupełniających zeznań świadków B. H. i E. M. oraz przesłuchania wnioskodawczyni i uczestnika P. C., nie budziło żadnych wątpliwości Sądu, że rzeczy wymienione w każdym z testamentów wyczerpywały w zasadzie prawie cały spadek, nie licząc drobnej ilości gotówki znalezionej w trakcie oględzin mieszkania spadkodawcy przez Policję, ujawnionej w protokole z oględzin. Jednocześnie treść oświadczenia woli spadkodawcy nie była na tyle precyzyjna, by prima facie, bez uciekania się do jego wykładni, stwierdzić, że na mocy testamentu powołuje on do dziedziczenia konkretną osobę, bądź też obciąża zapisem na jej rzecz spadkobierców ustawowych.
W tym stanie rzeczy, po ustaleniu ważności obu testamentów i zidentyfikowaniu charakteru dokonanych nimi rozrządzeń na wypadek śmierci, kluczowe znaczenie ma ustalenie wzajemnego stosunku obu oświadczeń woli. Z samej treści obu dokumentów nie wynika kolejność, w jakiej sporządzone zostały testamenty, co ma fundamentalne znaczenie dla określenia podstawy dziedziczenia. Zostały one opatrzone tą samą datą, tj. 24 sierpnia, jednakże nie oznaczono w nich godziny i minuty sporządzenia. Z samej treści żadnego z testamentów nie wynika też, by został on sporządzony później, np. poprzez jakiekolwiek odniesienie się do drugiego z testamentów.
Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż takim prawnie doniosły oświadczeniem spadkodawcy było położenie testamentu powołującego do spadku H. B. (1) na stole, z jednoczesnym schowaniem drugiego testamentu wśród rzeczy osobistych. Niedopuszczalne i niczym nie uprawnione byłoby bowiem twierdzenie, że takie zachowanie spadkodawcy było przypadkowe, pozbawione głębszego celu. Jak wynika z poczynionych ustaleń faktycznych, D. D. (2) „przygotował” swoją śmierć i zaplanował konkretne działania. Tak samo jak celowo umieścił w mieszkaniu kartki z napisem „piwnica”, ażeby P. C. wiedział gdzie szukać jego ciała, tak też świadomie zostawił testament sporządzony na rzecz H. B. (1) na stole, w pobliżu którego właśnie tamtej nocy spał P. C. Na uwagę zasługuje przy tym, iż z przesłuchania P. C. wynika, że gdy kładł się spać, testamentu nie widział. Także miejsce, w którym położony został testament, nie było przypadkowe. Spadkodawca umieścił go na samym wierzchu, na stosie dokumentów, niemalże „pod samym nosem” P. C., tak by ten na pewno go odnalazł. Tymczasem drugi testament, sporządzony przecież tego samego dnia, został przez niego schowany do książeczki do nabożeństwa, a więc wyraźnie ukryty, w nieoczywistym miejscu.
Dodatkowo należy mieć na uwadze okoliczność, iż w dniu 24 sierpnia, kiedy to niewątpliwie spadkodawca już planował swoją śmierć, w pierwszej kolejności zwrócił się właśnie do P. C., prosząc by ten do niego przyjechał. Tego dnia obaj odbyli rozmowę, w której spadkodawca zapytał P. C., czy ten nie potrzebował by mieszkania. Odpowiedź odmowna dostatecznie uzasadnia dalsze zachowanie spadkodawcy, który uprzednio sporządzając testament na rzecz P. C., w zaistniałej sytuacji postanowił sporządzić kolejny testament, tym razem na rzecz H. B. (1). Powyższe tłumaczy chęć pilnego spotkania z wnioskodawczynią następnego dnia i przekazania jej „czegoś ważnego”. Tym samym, w świetle zgromadzonego w sprawie materiału, przyjąć należało, że to właśnie testament na rzecz H. B. (1) jest rzeczywiście „ostatnią wolą” spadkodawcy, i że na jego mocy odwołany został jednocześnie testament na rzecz P. C..
W tym stanie rzeczy, dziedziczenie po zmarłym D. D. (2) nastąpiło na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 24 sierpnia, otwartego i ogłoszonego na rozprawie, na mocy którego, przy zastosowaniu dyrektywy art. 961 KC, do całości spadku powołana została wnioskodawczyni H. B. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 26 października 2018 r. II Ns 1607/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
