Przewidziany w art. 1015 § 1 KC termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku jest terminem zawitym prawa materialnego. Jego początek liczony jest w odniesieniu do każdego spadkobiercy od dnia, w którym dowiedział się on z właściwego, pewnego źródła o tytule powołania.
Zgodnie z treścią art. 1019 § 2 KC, spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu na zasadach dotyczących uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku tj. przy zastosowaniu przepisów art. 84, 86, 87 oraz art. 1019 § 1 i 3 KC. W piśmiennictwie i orzecznictwie uważa się, że błędem jest mylne wyobrażeniu o rzeczywistym stanie sprawy lub w ogóle brak takiego wyobrażenia (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1973 r. III CRN 415/72, OSNCP 1974/1/10).
W przypadku złożenia oświadczenia woli nieskierowanego do oznaczonego adresata, czyli takiego, jakim jest przyjęcie lub odrzucenie spadku, za prawnie doniosły błąd może być w świetle art. 84 KC uznany tylko taki błąd, który dotyczy treści czynności prawnej i który jest zarazem istotny tj. uzasadnia przypuszczenie, że jeżeliby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, to nie złożyłby oświadczenia woli danej treści. Wymagania te odniesione do niezłożenia przez spadkobiercę w terminie oświadczenia oznaczają, że aby spadkobierca mógł się uchylić na podstawie przepisów o błędzie od skutków prawnych swego biernego zachowania, musi być przez cały bieg terminu w błędzie, co do okoliczności objętej treścią przyjęcia spadku następującego z mocy ustawy i wykazać, że jeżeliby znał prawdziwy stan w zakresie tych okoliczności, to rozsądnie oceniając, odrzuciłby spadek. Błędem takim jest nieznajomość przedmiotu spadku. Wymagania staranności dotychczas stawiane w orzecznictwie Sądu Najwyższego aby błąd co do stanu spadku nie pozostawał w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego. (por. postanowienie SN z 30.06.2005 r. sygn. akt IV CK 799/2004 oraz: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku, II CSK 171/12, publ. lub (…); postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 roku, IV CK 799/04, publ. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2010 roku, V CSK 377/09, publ.) należy uznać za zbyt daleko idące zwłaszcza, że zgodnie z interpretacją dotycząca art. 84 KC. błądzący może powołać się także na błąd przez siebie zawiniony (por Wyrok SN z dnia z dnia 17 czerwca 2014 r. o sygn. akt I CSK 401/13).
Zgodnie z poglądami niemal powszechnie przyjmowanym w nauce prawa dotyczącymi art. 84 KC, bez znaczenia dla prawnej doniosłości błędu pozostaje to, czy został on spowodowany przez samego błądzącego i czy uprawnionemu do uchylenia się od oświadczenia woli z powodu błędu można zarzucić brak dbałości o własne interesy, nieostrożność albo niedbalstwo. Pogląd przeciwny, przyjmujący, że na błąd nie może się powołać osoba, której mylne wyobrażenie o istniejącym stanie rzeczy zostało spowodowane brakiem należytej staranności, jest w doktrynie odosobniony. Zastosowanie odmiennej interpretacji w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego w przypadku art. 1019 KC, nie znajduje zdaniem sądu orzekającego uzasadnienie jurydycznego doprowadzając do dwóch różnych reżimów powołania się na błąd szerokie z art. 84 KC i wąskiego rygorystycznego z art. 1019 KC. mimo braku w treści tego ostatniego art. przesłanek od takiego wąskiego pojmowania błędu w przypadku niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Uzasadnieniem tym nie powinien być też interes banków jako wierzycieli spadkodawcy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wniosek uczestniczki E. C. o zatwierdzenie uchylenia się przez nią od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po T. S. jako uzasadniony, należało uwzględnić. Złożone przez nią wyjaśnienia co do stanu faktycznego sprawy nie zostały zaprzeczone przez wnioskodawcę i pozostałych uczestników, dlatego dał im wiarę sąd orzekający( art. 230 KPC).
Sąd orzekający uważa, że niezbędna jest bardziej liberalna ocena powołania się na błąd przez spadkobierców nieskładających oświadczenia w terminie z powodu braku wiedzy o kredytach spadkodawcy. Słusznie bowiem uczestniczące w postepowaniu banki wskazały, że „Zaciągnięcie zobowiązania przez kredytobiorcę nie wymagało bowiem wyrażenia zgody przez rodzinę kredytobiorcy.” tym bardziej nie wymagały też jego wiedzy o tym fakcie. Spadkobierca, któremu znana była sytuacja, życiowa spadkodawcy polegająca na niekorzystaniu przez niego z instrumentów bankowych, braku majątku i niskich dochodach, i ciężkiej choroby, nie widzi celu sprawdzania we wszystkich bankach czy aby spadkodawca nie wziął aby jakiegoś kredytu. Dowiedzenie się przez takiego spadkobiercę dwa lata po śmierci spadkodawcy o jakiś jego zadłużenia w bankach uzasadnia skuteczne powołanie się przez niego na błąd o rzeczywistym stanie majątku spadkodawcy i to błąd istotny.
W przedmiotowej sprawie uczestniczka E. C. pytała ojca i rodzeństwo o zadłużenie matki zaraz po jej śmierci i swoją decyzje o braku złożenia oświadczenia wynikała z ich odpowiedzi o braku majątku i długów po matce. Nie widziała więc potrzeby przeprowadzania sprawy spadkowej po matce i składania oświadczeń dotyczących spadku. Mylne więc jej przekonanie o braku potrzeby składania oświadczenia o odrzuceniu spadku niewątpliwie wynikało z błędu co do rzeczywistego stanu spadku i to błędu istotnego, w okolicznościach sprawy usprawiedliwionego. Postawa pozostałych spadkobierców, którzy w ogóle nie zareagowali na wniosek, nie stawiali się też w sądzie, potwierdza zeznania uczestniczki prowadząc od dalszej oceny, że mogli oni nieświadomie albo lekkomyślnie wprowadzić uczestniczkę w błąd co stanu spadku po T. S.
Od uczestniczki trudno natomiast domagać się przeszukiwania mieszkania ojca i rodzeństwa celem ustalenia przedmiotu spadku po wspólnie z nimi zamieszkującej matce. Rozstrzygając na tle okoliczności tego konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, Sąd miał na względzie przeciętny stan świadomość prawnej społeczeństwa, który należy ocenić jak bardzo niski i do tego stanu odnosić dopiero wymagania należytej staranności. Uzyskanie od domowników spadkodawcy zapewnienia o braku zadłużenia należy uznać za wystarczające zwłaszcza, że w innym przypadku uczestniczka musiałaby pisać do wszystkich bank z prośbą o informacje co wymagało by znacznego nakładu pracy i kosztów, których ponoszenia trudno wymagać od przeciętnego obywatela.
Podkreślenia wymaga, że istotność problemu wynikającego z braku złożenia oświadczenia w terminie przez spadkobierców z powodu braku wiedzy o przedmiocie spadki jak też z powodu niskiej kultury prawnej społeczeństwa dostrzegł też ustawodawca zmieniając z dniem 18-10-2015r treść art. 1015 § 2 KC. na następującą „Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza”. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 5 listopada 2015 r. I Ns 357/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
