Po myśli art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Stosownie do art. 950 KC testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Testament notarialny ma być sporządzony w sposób zrozumiały i przejrzysty (art. 80 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, poz. 91)- zwanej dalej PrNot). Notariusz powinien udzielać spadkodawcy niezbędnych wyjaśnień dotyczących natury testamentu oraz skutków dokonywanych przez niego rozrządzeń. Ma on obowiązek stwierdzić tożsamość testatora (art. 85 PrNot). Jeśli poweźmie wątpliwość, czy spadkodawca ma zdolność do czynności prawnych (zdolność testowania), to nie wolno mu sporządzić testamentu. Testator składa podpis pod testamentem w obecności notariusza (art. 88 PrNot). Obowiązkowe elementy każdego aktu notarialnego, a więc również testamentu sporządzonego w tej formie, wskazuje art. 92 PrNot. Arkusze, na których sporządzony jest akt powinny być ponumerowane, parafowane i połączone (art. 93 PrNot). Po sporządzeniu aktu, a przed jego podpisaniem, notariusz ma obowiązek odczytać akt testatorowi i przekonać się, że ten dobrze rozumie treść aktu oraz że akt rzeczywiście wyraża jego wolę (art. 94 PrNot).
Zgodnie z art. 92 § 1 PrNot akt notarialny powinien zawierać:
1) dzień, miesiąc i rok sporządzenia aktu, a w razie potrzeby lub na żądanie strony – godzinę i minutę rozpoczęcia i podpisania aktu;
2)miejsce sporządzenia aktu;
3)imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, a jeżeli akt sporządziła osoba wyznaczona do zastępstwa notariusza lub upoważniona do dokonywania czynności notarialnych – nadto imię i nazwisko tej osoby;
4) imiona, nazwiska, imiona rodziców i miejsce zamieszkania osób fizycznych, nazwę i siedzibę osób prawnych lub innych podmiotów biorących udział w akcie, imiona, nazwiska i miejsce zamieszkania osób działających w imieniu osób prawnych, ich przedstawicieli lub pełnomocników, a także innych osób obecnych przy sporządzaniu aktu;
4a) jeżeli obejmuje nabycie nieruchomości przez cudzoziemca lub objęcie lub nabycie przez niego udziałów, akcji lub ogółu praw i obowiązków w spółce handlowej z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku osoby fizycznej – informację o jej obywatelstwie, a w przypadku podmiotu z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – określenie lub oświadczenie, czy podmiot ten jest cudzoziemcem w rozumieniu art. 1 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, wraz z uzasadnieniem;
5)oświadczenia stron, z powołaniem się w razie potrzeby na okazane przy akcie dokumenty;
6)stwierdzenie, na żądanie stron, faktów i istotnych okoliczności, które zaszły przy spisywaniu aktu;
7)stwierdzenie, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany;
8) podpisy biorących udział w akcie oraz osób obecnych przy sporządzaniu aktu;
9) podpis notariusza.
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 KC). Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 KC).
Zgodnie z art. 945 § 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdy spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
Przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę są przykładowo wymienione w art. 82 KC. Chodzi nie tylko o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, lecz także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Do tej drugiej grupy zalicza się upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków, stan nieprzytomności spowodowany wysoką gorączką lub schorzeniami związanymi ze starością.
Zaburzenia psychiczne prowadzące do wyłączenia braku świadomości można podzielić na zaburzenia organiczne i funkcjonalne. Podział ten jest dokonywany w oparciu o istnienie rozpoznawalnej fizycznej przyczyny pojawienia się zaburzenia. Spadkodawcy dotknięci zaburzeniami organicznymi to osoby dotknięte niedorozwojem umysłowym, upośledzone fizycznie lub umysłowo lub obłożnie chore w chwili sporządzenia testamentu. Ta grupa obejmuje również testatorów, których zdolności umysłowe zmniejszyły się ze względu na podeszły wiek oraz cierpiących na organiczne choroby umysłowe, takie jak choroba Alzheimera, padaczka, czy ograniczenia umysłowe wywołane alkoholem albo zażywaniem narkotyków, jak również wywołane chorobami organicznymi, takimi jak np. gruźlica lub nowotwór. Druga grupa obejmuje spadkodawców dotkniętych zaburzeniami funkcjonalnymi, tj. osoby cierpiące depresje, urojenia, halucynacje, omamy, paranoje i schizofrenie (innymi słowy – choroby psychiczne czy psychozy). Dla ustalenia nieważności testamentu osoby cierpiącej na organiczne zaburzenia psychiczne należy wykazać, że spadkodawca: 1) nie rozumiał natury dokonywanej czynności i jej skutków lub 2) nie zdawał sobie sprawy z charakteru i rozmiaru majątku, którego dyspozycja dotyczy, 3) nie miał rozeznania co do osób, które w zwykłej kolei rzeczy winien był rozważyć jako swoich spadkobierców; a biorąc pod uwagę powyższe elementy, 4) nie był w stanie racjonalnie zaplanować rozrządzenia swoim majątkiem. Dla ustalenia nieważności testamentu osoby, która cierpiała na funkcjonalne zaburzenia psychiczne w chwili sporządzenia testamentu należy natomiast wykazać, że: 1) spadkodawca cierpiał na zaburzenia psychiczne, któremu towarzyszą urojenia lub omamy oraz 2) urojenia lub omamy wynikające z zaburzenia psychicznego były przyczyną sporządzenia testamentu (zob. J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody…, s. 154–207).
Z kolei o tym, że spadkodawca, sporządzając testament, działał w stanie braku swobody, można mówić wtedy, gdy wykaże się, że brakło mu umysłowej odporności pozwalającej na stawienie oporu drugiej osobie co do tego, jak ma rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, oraz że ten brak odporności pozwolił drugiej osobie podporządkować sobie wolę testatora i doprowadzić go do z pozoru dobrowolnego rozstrzygnięcia na swoją korzyść.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wniosek o stwierdzenie nabycia praw do spadku po B. W. (1) i po J. W. (1) zasługiwał na całkowite uwzględnienie. Odnośnie stwierdzenia nabycia praw do spadku po B. W. (1) kluczowe znaczenie miało ustalenie, który z testamentów spadkodawcy tj. z dnia 28 05 2009 roku czy też z dnia 13.10.2009 roku będzie podstawą stwierdzenia nabycia praw do spadku.
Spadkodawca B. W. (1) pozostawił dwa testamenty, jeden z dnia 28.05.2009 roku, a drugi w dniu 13.10.2009 roku, oba sporządzone w formie aktów notarialnych. Szerokie postępowanie dowodowe w postaci dowodów ze świadków – tj. zeznań notariusz I. K., lekarza M. M. (3), zapewnienia spadkowego K. C. oraz zeznań J. C., dowodów z dokumentów związanych z dokumentacją medyczną choroby, stosowanych leków, zabiegów, kart informacyjnych, w tym karty dotyczącej opieki w hospicjum domowym w ostatnich dniach życia, jak również dowód z opinii biegłych, wskazuje, że spadkodawca miał pełną zdolność do czynności prawnych podczas sporządzania testamentów, jak i podczas całej choroby, dlatego zgodnie z treścią Art. 944 § 1 KC mógł sporządzić jak i potem odwołać testament. Jak wynika art. 946 KC odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Art. 947 KC stanowi natomiast, że jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Należy przyjąć, że w taki właśnie sposób odwołany został testament z dnia 28 maja 2009 roku, poprzez spisanie kolejnego testamentu w dniu 13.10.2009 roku. Testament z dnia 13.10.2009 roku choć nie zawiera literalnego odwołania testamentu z dnia 28 maja 2009 roku mieści w sobie postanowienia, których w sposób dorozumiany w żadnym zakresie nie mogą pogodzić z treścią testamentu z dnia 13.10.2009 roku. Decyzja by całości majątku przepisać na rzecz siostry L. M. (1) wyklucza możliwość dziedziczenia majątku przez B. K. z zapisem na rzecz A. K.. Ponadto w treści testamentu z dnia 13.10.2009 roku B. W. (1) dokonał wydziedziczenia córek B. K. i B. M.. W związku z powyższym należy przyjąć, że z uwagi na sporządzenie testamentu z dnia 13.10.2009 roku testament z dnia 28 maja 2009 roku na rzecz B. K. z zapisem na rzecz jej syna a wnuka B. W. (1) – został całkowicie odwołany.
Sąd przyjął również, że testament z dnia 13.10.2009 roku jest ważny. Zgodnie z treścią art. 945 § 1 KC testament jest nieważny jeżeli jest sporządzony :
1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
3. pod wpływem groźby.
Przeprowadzone w sprawie szerokie postępowanie dowodowe wykazało, że B. W. (1) miał zarówno wolę sporządzenie testamentu jak również nie wystąpiły przy sporządzeniu testamentu żadne z przesłanek wskazanych w treści art. 945 § 1 KC, które spowodowałby nieważność testamentu. Z uwagi na bardzo poważną chorobę spadkodawcy B. W. (1) i zażywane leki sąd uznał za konieczne by ustalić czy u spadkodawcy nie nastąpił stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, czy dalej idąc nastąpił brak lub ograniczenie swobody testowania. Ustaleń tych dokonano w oparciu o zeznania świadków oraz opinii biegłych specjalistów : psychiatry oraz onkologa. Przyjmuje się, że okoliczność z art. 945 § 1 KC występuje wtedy, gdy powstają pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, ale także przemijające zaburzenia czynności psychicznych – zalicza się tutaj takiej stany jak np. upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków. Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie występuje, jeżeli testator w czasie sporządzenia testamentu jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania. Biegli, po wnikliwej analizie zebranego w sprawie materiału dowodowego – tj. szerokiej dokumentacji medycznej choroby spadkodawcy, zawierającej dane co do zażywanych leków oraz informacji o naświetleniach a ponadto po analizie zeznań bezstronnych świadków – w osobach notariusza – który jest osobą zaufania publicznego oraz lekarza pogotowia ratunkowego, nie znaleźli jakiejkolwiek podstawy do tego by przyjąć, że B. W. (1) w dacie sporządzania testamentu z dnia 13.10.2009 roku był w stanie ograniczającym świadome i swobodne wyrażenie woli i podjęcie decyzji dokonując rozporządzenia testamentowego na rzecz swojej siostry L. M. (1) w całości.
Biegły psychiatra nie wskazał na jakiekolwiek zaburzenia psychiczne spadkodawcy. Natomiast biegły onkolog przeanalizował pobierane przez B. W. (1) leki podczas całej choroby, a przede wszystkim w dniu 13.10.2009 roku – tj. zaaplikowanie morfiny w dawce 10 mg podanej domięśniowo na kilka godzin przed sporządzeniem testamentu, co nie miała istotnego wpływu na jego zdolność do świadomego i swobodnego wyrażania woli. Leki te były podawane w dawkach terapeutycznych, stosowane były u chorego od dłuższego czasu, co pozwoliło na zaadaptowanie organizmu do tego typu preparatów, chociaż nie stosowano ich ciągle. Dodatkowo, biegły stwierdził, że uwalniając chorego od bardzo silnych dolegliwości bólowych poprawiały jego funkcjonowanie. Podkreślono, że zarówno w dniu sporządzenia testamentu, jak i w dniach następujących po tym zdarzeniu spadkodawca zachowywał prawidłowy kontakt z otoczeniem, wykazywał pełną orientację i zdolność logicznego myślenia, co z dużą dozą prawdopodobieństwa, graniczącą z pewnością wskazuje, że w chwili sporządzenia testamentu w dniu 13.10.2009 roku B. W. (1) mógł w sposób świadomy i swobodny wyrazić swoją wolę. Biegły wskazał, że nie było podstaw do uznania, że decyzja o sporządzeniu testamentu z dnia 13.10.2009 roku podjęta była pod wpływem wyraźnych zaburzeń psychotycznych – urojeń, omamów, albo głębokich zmian otępiennych. Przy braku tego rodzaju zaburzeń, a jednoczenie przy istnieniu dowodów, że osoba opiniowana miała negatywne uczucia do pominiętych członków rodziny, nie ma podstaw do kwestionowania jej zdolności do ważnego oświadczenia woli („Opiniowanie sądowo – psychiatryczne w sprawach cywilnych”, wyd.Instytut Psychiatrii i Neurologii 2004 r., str. 87, D. Hajdukiewicz.
Poza tym, testament został sporządzony przed notariuszem w przypisanej prawem formie aktu notarialnego, zawiera wszystkie niezbędne elementy świadczące o jego ważności. Brak zawarcia postanowienia, które wskazuje, że spadkodawca odwołuje wcześniejszy testament z dnia 28 maja 2009 roku nie jest konieczny, ponieważ kwestie tę regulują przepisy kodeksu cywilnego, które zostały przytoczone powyżej. Najważniejsza jest wola spadkodawcy, jest ona niepodważalna, nawet gdy spadkodawca kierował się złymi emocjami, spowodowanymi oczekiwaniem, że to córki czy też córka B. powinna się nim zająć w czasie ostatnich miesięcy choroby w zamian za sporządzenia na jej rzecz oraz jej syna A. K. testamentu z dnia 28 maja 2009 roku. Z całą pewnością sytuacja rodzinna spadkodawcy nie była jednoznaczna. Spadkodawca rozwiódł się z matką małoletnich córek- uczestniczek postępowania w 1978 roku , kiedy miały 3 i 4 lata. Mieszkał oddzielnie od córek, jak zeznawały ojciec nadużywał alkoholu i nie uczestniczył w ich życiu. Jak wynika z zeznań świadków W. W. (2) oraz M. K. to dopiero po urodzeniu się wnuka A. K., kontakt z B. W. (1) się ocieplił.
Brak w sprawie podstaw do przyjęcia, że B. W. (1) uległ sugestiom siostry i jej rodziny by sporządzić testament w dniu 13 października 2009 roku. Z zeznań świadków tu przede wszystkim zeznania świadka – notariusz I. K., która sporządzała w dniu 13.10.2009 roku jego testament nie wynika, by znajdował się pod jakimkolwiek wpływem rodziny, czy chorobliwie ulegał czyimś sugestiom, a przeciwnie w sposób spokojny i świadomy wyrażał swoją wolę. Ponadto notariusz widziała spadkodawcę w tym dniu przez dłuższy z uwagi na inne czynności notarialne W związku z powyższym brak w sprawie podstaw do przyjęcia, że oświadczenie woli B. W. (1) z dnia 13.10.2009 roku na podstawie art. 82 KC jest nieważne.
Z całą pewnością pomiędzy spadkodawcą pomiędzy B. W. (1) i jego córkami panowały przez całe życie trudne relacje rodzinne. Z uwagi na stwierdzoną przez biegłych świadomość dokonywanych czynności spadkodawca mógł według swego uznania wyrazić ostatnią wolę. Z całą pewnością B. W. (1) z uwagi na ciężką chorobę i okazaną mu przez jego siostrę L. M. (1)i jej rodzinę pomoc, zdecydował się na przekazanie siostrze swojego majątku. Postępowanie dowodowe wykazało również, że oczekiwał na większe zainteresowanie ze strony córek, z którymi przez całe życie nie utrzymywał rodzinnych relacji. Nie można jednak stwierdzić, że to te czy inne czynniki przeważyły o decyzji testatora tj., czy powodem do odwołania testamentu z dnia 28 maja 2009 roku i wydziedziczenie nastąpiło z uwagi na oczekiwanie B. W. (1), że w ostatnich miesiącach życia córki zajmą się nim, czy tez przez całe swoje życie czuł się bardziej związany z siostrą i jej rodziną, a tylko pod koniec życia z uwagi na inicjatywą zięcia M. K., zdecydował się na sporządzenie testamentu na rzecz córki i wnuka.
Zgodnie ze stanowiskiem uczestniczek postępowania B. M. i B. K. ich relacje z ojcem były bardzo trudne, nie utrzymywali kontaktów od kiedy były małymi dziećmi, nigdy nie nawiązała się między nimi większa więź, z uwagi na nadużywanie alkoholu przez ojca. Z całą pewnością ten ważny i delikatny problem dla całej rodziny wykracza poza ramy postępowania spadkowego. Decyzję o testamencie z dnia 13.10.2009 roku spadkodawca podjął po wyjściu ze szpitala w K., w którym przebywał od 02.do 12.10.2009 roku. M. K. zeznał, że znalazł miejsce dla B. W. (1) w hospicjum w S., co oznaczało, że córki nie zabiorą go do jego domu w R., nie zabiorą go również do swoich domów i nie zapewnią mu opieki. B. W. (1) pozostał w domu swojej siostry L. M. (1)i jej rodziny w W. i skorzystał z pomocy jej córki, zięcia i wnuka. Biorąc powyższe pod uwagę, sąd stwierdził nabycie praw do spadku po B. W. (1) na postawie testamentu z dnia 13.10.2009 roku, tj. na rzecz siostry spadkodawcy L. M. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 24 września 2015 r. I Ns 7/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
