Stosownie do art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W świetle § 2 wskazanego przepisu, dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Natomiast, zgodnie z § 3 art. 926 KC, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Polskie prawo spadkowe daje pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia wypływającemu z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie. Jak wynika z treści art. 941 KC, rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Podstawy dziedziczenia nie może stanowić żadna inna czynność prawna.
Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku ma miejsce: po pierwsze, gdy spadkodawca w ogóle nie sporządził testamentu. Po drugie, gdy spadkodawca sporządził testament, lecz jego treść ogranicza się do innych rozrządzeń (zapisy, polecenia, wydziedziczenie), a nie zawiera powołania spadkobiercy. Ponadto, dziedziczenie ustawowe dotyczące całości spadku ma miejsce wówczas, gdy testament sporządzony przez spadkodawcę okaże się nieważny lub bezskuteczny, jak również wtedy, gdy ustanowieni w testamencie spadkobiercy lub spadkobierca nie chcą dziedziczyć i odrzucą spadek bądź nie mogą dziedziczyć, gdyż nie dożyli otwarcia spadku albo zostaną uznani za niegodnych dziedziczenia.
Na gruncie przepisów kodeksu cywilnego możliwe jest dziedziczenie częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu. Jednakże, w doktrynie i orzecznictwie powszechnie akceptowane jest stanowisko, które Sąd Rejonowy w pełni podziela, iż rozdzielenie spadku na część dziedziczoną na podstawie testamentu i na podstawie ustawy może dotyczyć jedynie wyraźnie określonych części ułamkowych. Jest to konsekwencją stanowiska, zgodnie z którym udziały poszczególnych spadkobierców mogą się wyrazić jedynie w określonych ułamkach całości spadku.
Dziedziczenie częściowo na podstawie testamentu, a częściowo na podstawie ustawy może zatem nastąpić w szczególności w sytuacji, gdy spadkodawca powołał w testamencie spadkobiercę do ułamkowej części spadku nie dokonując innych rozrządzeń. Wówczas część ułamkowa nie objęta testamentem jest dziedziczona zgodnie z ustawą.
Wyjątki, o których mowa w § 3 art. 926 KC to przyrost oraz podstawienie, które nie wymagały rozważenia w przedmiotowej sprawie (tak między innymi Elżbieta Skowrońska – Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki” Warszawa 2002 rok, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 8 września 1975 roku, III CRN 218/75, OSNC 1976, nr 9, poz. 200; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 października 2000 roku, II CKN 505/00).
Testament jest czynnością prawną jednostronną, osobistą, nie skierowaną do adresata, na wypadek śmierci (mortis causa), odwołalną oraz sformalizowaną do tego stopnia, iż sporządzenie go z naruszeniem przepisów o formie testamentu, skutkuje jego bezwzględną nieważnością (art. 941 KC, art. 944 § 2 KC, art. 958 KC) Mianem testamentu określa się także dokument zawierający oświadczenie woli testatora.
Aby można mówić o testamencie niezbędne jest ustalenie, iż spadkodawca działał z wolą testowania. Innymi słowy, że celem jego działania był rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci, sporządzenie testamentu, a nie wywołanie innych skutków prawnych. Testator musi mieć świadomość tego, że reguluje losy swego majątku na czas po swojej śmierci. Jest to elementarny wymóg sporządzenia testamentu. Brak takiej świadomości po stronie spadkodawcy powoduje, że nie dochodzi w ogóle do sporządzenia testamentu, choćby według subiektywnej oceny innych osób był to testament. Ustalenie woli testowania winno nastąpić przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności sprawy, cech testatora, jego sytuacji życiowej, stanu intelektualnego i uczuciowego, formy dokonanej czynności oraz jej treści.
Sporządzenie testamentu wymaga dla swej ważności zachowania jednej z form testamentu przewidzianej w kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny dzieli testamenty na zwykłe oraz szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza między innymi testament własnoręczny (holograficzny art. 949 § 1 KC).
Stosownie do przepisu art. 949 § 1 KC, spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości, co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (§ 2 art. 949 KC).
Testament holograficzny musi zostać w całości sporządzony przez testatora pismem ręcznym. Jest to warunek podstawowy powstania tego testamentu i jego ważności, który ma na celu zapewnienie autentyczności testamentu. Albowiem, sfałszowanie całego pisma jest znacznie trudniejsze niż samego podpisu. Nie czyni zadość owym wymaganiom formalnym dokument sporządzony pismem maszynowym czy komputerowym, zawierający rozrządzenie spadkodawcy na wypadek śmierci i przez niego podpisany (tak również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 2 kwietnia 1998 roku, I CKU 16/98, Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki.” Warszawa 2002 rok).
Zgodnie z art. 948 § 1 KC, testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Natomiast, stosownie do § 2 powołanego przepisu, jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.
W świetle ugruntowanych poglądów judykatury i piśmiennictwa, przedmiotem wykładni in favorem testamenti opartej na treści art. 948 KC może być dopiero czynność prawna stanowiąca testament i to testament ważny oraz skuteczny. Albowiem, z art. 948 KC wyraźnie wynika, że „życzliwa interpretacja” ma dotyczyć treści ważnego testamentu, a nie przepisów o formie testamentu czy też oceny w zakresie woli testowania spadkodawcy (tak między innymi Sąd Najwyższy w orzeczeniach: z dnia 6 listopada 1998 roku, III CKN 3/98, ; z dnia 16 grudnia 1997 roku, III CKN 310/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 115; Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 28 kwietnia 1973 roku, III CZP 78/72, OSNC 1973, nr 12, poz. 207; Elżbieta Skowrońska -Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki” Warszawa 2002 rok, M. Pazdan „Kodeks cywilny. Komentarz”).
Zgodnie z art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Przytoczony przepis jest konsekwencją przyjęcia w prawie polskim w przypadku dziedziczenia zasady sukcesji generalnej, zgodnie z którą spadkobierca wstępuje z chwilą śmierci spadkodawcy w ogół jego praw i obowiązków majątkowych (art. 922 KC). Dopełnia regulację zawartą w art. 926 § 2 KC, i nie wprowadza odmiennych od przewidzianej w nim reguły zasad dziedziczenia. Stanowi jedynie normę interpretacyjną w wypadku, gdy spadkodawca rozrządził w testamencie poszczególnymi przedmiotami majątkowymi, które wyczerpują prawie cały spadek, istnieje zaś wątpliwość co do rzeczywistej woli spadkodawcy.
Na gruncie prawa polskiego nie jest bowiem, jak już wspomniano, dopuszczalne dziedziczenie poszczególnych przedmiotów na podstawie testamentu, a innych na podstawie ustawy. Dziedziczenie testamentowe może dotyczyć części spadku, ale tylko części ułamkowej wyraźnie określonej w testamencie.
Poszczególne przedmioty majątkowe mogą przypaść określonym osobom jedynie na podstawie zapisu zawartego przez spadkodawcę w testamencie. Gdy przedmioty wymienione w testamencie wyczerpują cały spadek lub prawie cały spadek, a więc stanowią dominującą część majątku spadkodawcy, osoba dla której zostały przeznaczone jest, w razie wątpliwości co do tego, jak interpretować wolę spadkodawcy poczytywana za spadkobiercę, a nie za zapisobiercę. Natomiast, jeśli przedmioty przeznaczone dla danej osoby nie wyczerpują całego spadku, do dziedziczenia powołani są spadkobiercy ustawowi, a prawa majątkowe przypisane danej osobie lub osobom stanowią jedynie przedmiot zapisu (Elżbieta Skowrońska -Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki” Warszawa 2002 rok; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 października 2000 roku, II CKN 505/00, ; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 1977 roku, III CRN 291/77, OSP 1978, nr 12, poz. 224; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 8 września 1975 roku, III CRN 1976, nr 9, poz. 200).
Dyrektywa interpretacyjna zawarta w zdaniu drugim art. 961 KC ma zastosowanie – jak wynika z tego przepisu – wyłącznie w przypadku istnienia wątpliwości co do charakteru prawnego dokonanych rozrządzeń. Jeżeli rozrządzenia testatora nie budzą wątpliwości co do ich charakteru lub w drodze interpretacji testamentu charakter ten można ustalić, to wykluczone jest stosowanie tej dyrektywy. Natomiast wtedy, gdy testament może być tłumaczony zarówno jako powołanie do spadku, jak i jako uczynienie zapisu, znajduje zastosowanie dyrektywa zdania drugiego art. 961 KC Ma ona bowiem na celu usunięcie wątpliwości w sytuacji, gdy spadkodawca wprawdzie dokonał rozrządzeń, ale jednocześnie nie określił jednoznacznie ich charakteru. Z kolei, w przypadku testamentu, którego tekst jest jasny i jednoznaczny, należy przyjąć, iż brzmienie testamentu odpowiada rzeczywistej woli spadkodawcy i nie wymaga specjalnej wykładni. Jeżeli z treści testamentu ustalonej zgodnie z dyrektywami wynikającymi z art. 948 KC wyraźnie wynika, że chodzi o ustanowienie zapisobiercy, a nie o powołanie spadkobiercy, przepis ten nie znajduje w ogóle zastosowania (tak między innymi Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 1 grudnia z 2011 roku, I CSK 419/10, opubl. Legalis; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 13 maja 2005 roku, IV CK 662/04, opubl. Legalis; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 21 grudnia 2004 roku, I CK 319/04, opubl. Monitor Prawniczy 2008 rok, Nr 2, str. 103; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 3 listopada 2004 roku, III CK 472/03, opubl. Legalis; Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w postanowieniu z dnia 16 czerwca 1998 roku, I CKN 743/97, opubl. Legalis).
Kwestia, czy testament spadkodawcy zawiera powołanie spadkobierców czy zapisobierców wymaga rozważenia, przede wszystkim, przepisów art. 959 KC oraz art. 968 § 1 KC w celu zbadania, czy istnieje potrzeba sięgania do reguły interpretacyjnej zawartej w art. 961 KC W razie, bowiem, gdy tekst testamentu pozwala na jednoznaczny wniosek, że wolą spadkodawcy było uczynienie zapisów, przepis art. 961 KC w ogóle nie wchodzi w rachubę, wobec braku przesłanki istnienia wątpliwości, co do rzeczywistej woli spadkodawcy przewidzianej w tym przepisie.
Zgodnie z art. 959 KC, spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Natomiast, stosownie do treści przepisu art. 968 § 1 KC, spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie rozstrzygnięcia wymagało, czy testament sporządzony przez spadkodawcę S. B. w dniu 10 stycznia winien stanowić podstawę dziedziczenia, jako zawierający powołanie spadkobiercy, czy też wobec tego, iż zawiera on jedynie zapis, ma miejsce dziedziczenie ustawowe. Dla rozstrzygnięcia tej kwestii niezbędne było dokonanie analizy testamentu spadkodawcy i ustalenie czy testament ten zawiera powołanie spadkobierców czy zapisobierców.
W przedmiotowej sprawie, spadkodawca S. B. sporządził jedynie testament z dnia 10 stycznia. Okolicznością bezsporną było, iż testament ten został w całości napisany i podpisany przez spadkodawcę, jest opatrzony datą. Spełnia zatem przesłanki ważności testamentu holograficznego stawiane przez przepis art. 949 § 1 KC Jak wynika z jego treści spadkodawca był świadomy, że dokonuje w nim rozrządzenia na wypadek swojej śmierci.
W toku postępowania nikt nie kwestionował ważności testamentu ani nie podnosił żadnych okoliczności, które w świetle art. 945 KC wskazywałyby na jego nieważność. W tej sytuacji, analizy wymagała treść testamentu oraz ustalenie rzeczywistej woli spadkodawcy przy jego sporządzeniu.
Z brzmienia testamentu z dnia 10 stycznia nie wynika wyraźnie, jak była wola spadkodawcy, czy chciał on powołać spadkobiercę czy ustanowić zapis, choć brzmienie testamentu nie nawiązuje w ogóle do brzmienia przepisu art. 968 § 1 KC Spadkodawca nie zobowiązuje bowiem w testamencie swoich spadkobierców do spełnienia świadczenia na rzecz córki A. B., lecz po swojej śmierci przekazuje jej swój udział procentowy dotyczący wartości mieszkania. Jednocześnie, w testamencie nie wskazano, że A. B. jest jedynym spadkobiercą S. B.. Testament może być zatem rozumiany zarówno jako powołanie do spadku, jak i jako uczynienie zapisu. W konsekwencji, znajduje zastosowanie dyrektywa zdania pierwszego art. 961 KC
Okolicznością bezsporną było, że udział w lokalu mieszkalnym numer (…), położonym w Ł. przy ul. (…) wskazanym w testamencie wyczerpuje w zasadzie majątek spadkowy po S. B. Konkludując, w ocenie Sądu, w przedmiotowej sprawie, w świetle dyrektywy interpretacyjnej z art. 961 KC należało przyjąć, iż A. B. jest spadkobiercą powołanym do całości spadku. Mając na uwadze powyższe, Sąd stwierdził, że spadek po S. B., synu A. i E., zmarłym dnia w Ł., ostatnio stale zamieszkałym w Ł., na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 10 stycznia, otwartego i ogłoszonego przez Sąd Rejonowy nabyła córka A. B. w całości. Postanowienie Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 22 października 2019 r. II Ns 791/19
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
