Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek), zaś jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Stosownie zaś do przepisu art. 1002 KC, roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Ustawodawca w przepisie art. 922 KC przewidział ogólną możliwość dziedziczenia praw majątkowych zamarłego. Dochodzone na mocy pkt II przedmiotowego tytułu wykonawczego zobowiązanie powoda powstało natomiast w następstwie uwzględnienia pozwu o zachowek. Roszczenie o zachowek stwierdzone nawet tytułem wykonawczym jest jednak szczególnym prawem majątkowym, które podlega dziedziczeniu, ale na zupełnie innych warunkach niż pozostała cześć masy spadkowej. Prawo do dziedziczenia takiego rodzaju roszczenia maja bowiem tylko niektórzy spadkobiercy. Zgodnie z art. 1002 KC roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, o ile spadkobierca należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Ustawodawca zatem ograniczył krąg osób, które mogą nabyć roszczenia o zachowek. Krąg uprawnionych w takiej sytuacji – zgodnie z zasadami dziedziczenia przedstawionymi w art. 991 KC – obejmuje rodziców, zstępnych oraz małżonka pierwszego spadkodawcy.
Powyższe stanowisko powszechnie zaaprobowane zostało w piśmiennictwie. Jednoznacznie bowiem przyjęto, że roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli należą one do kręgu osób uznanych przez ustawę za uprawnione do zachowku po pierwszym spadkodawcy na podstawie art. 991 § 1 KC ( por. komentarz do kodeksu cywilnego red. prof. dr hab. Edwarda Gniewka, prof. dr hab. Piotra Machnikowskiego oraz w komentarz do KC prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowskiego ) .
Podobnie ujęto to w komentarzu do kodeksu cywilnego pod red. dr Konrada Osajdy, wskazując, że w przypadku dziedziczenia roszczenia o zachowek mamy do czynienia z konkurencją dwóch praw majątkowych o podobnym charakterze: prawo spadkobierców pierwszego spadkodawcy oraz prawa dziedziczących po uprawnionym do zachowku. Ustawodawca poprzez regulację art. 1002 KC wzmocnił pozycje tych pierwszych uznając, że roszczenie o zachowek przechodzi jedynie na tych spadkobierców uprawnionego do zachowku, którzy należeli do kręgu osób uprawnionych do zachowku (in abstracto) po pierwszym spadkodawcy. Jeśli wśród spadkobierców uprawnionego nie ma takich osób, roszczenie wygasa wraz z jego śmiercią.
Takie stanowisko potwierdzone zostało również w orzecznictwie. Wywiedziono, że roszczenie z tytułu zachowku (po pierwszym spadkodawcy), które przechodzi na spadkobiercę, wchodzi do spadku po uprawnionym i podlega dziedziczeniu przez spadkobierców osoby uprawnionej, lecz wyłącznie przy założeniu, że byliby oni sami uprawnieni do zachowku po pierwszym spadkodawcy (wyr. SA w Warszawie z 30.9.2013 r., VI ACa 29/13, Legalis).
Również i aksjologiczna wykładnia instytucji zachowku prowadzi do wniosku, że roszczenie to może być dziedziczone tylko na warunkach wskazanych w art. 1002 KC, co pozostaje zbieżne z całokształtem treści przepisów prawa spadkowego. Sama instytucja zachowku, której uzasadnieniem jest ochrona członków najbliższej rodziny spadkodawcy, stanowi w pewnym sensie ograniczenie swobody testowania. Uzasadnienie to odpada jednak w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku umiera przed zrealizowaniem przysługującego mu roszczenia o jego zapłatę, a jego z kolei spadkobiercy są osobami nieuprawnionymi do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Gdyby ustawodawca również i w takim wypadku dopuścił dziedziczenie roszczenia o zachowek, mogłoby to spowodować nieuzasadnioną ingerencję w wolę pierwszego spadkodawcy, który w testamencie rozporządził swoim majątkiem na rzecz osób, nie będących członkami jego rodziny.
Tak przyjęta koncepcja charakteru roszczenia o zachowek znalazła odzwierciedlenie w wyroku Sądu Najwyższego z 28.04.2010 r. (III CSK 143/09). Sąd ten stwierdził, że „roszczenie o zachowek ma odmienny charakter. Jest roszczeniem majątkowym, pozbawionym pierwiastka osobowego, mającym na celu realizację interesów rodzinnych, zgodnie z pierwotnymi ideami prawa spadkowego oraz instytucji zachowku, chroniącej bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy. Wysokość tego roszczenia nie zależy od walorów podmiotowych uprawnionego i zobowiązanego ani od jakichkolwiek wartościowań po ich stronie. Przepis art. 1002 KC ogranicza dziedziczność tego roszczenia do najbliższych członków rodziny uprawnionego, będących zarazem uprawnionymi do zachowku po pierwszym spadkodawcy; jego treść jest jednoznaczna, a cel jasno określony”.
Zmianie charakteru takiego roszczenia przeczy wykładnia językowa ale i systemowa przepisu art. 1002 KC Treść tego artykułu nie wprowadza bowiem żadnego podziału na roszczenia o zachowek zasądzone przez sąd, czy też nie zasądzone. Biorąc pod uwagę literalną wykładnię przepisu art. 1002 KC nasuwa się wniosek, że zamiarem ustawodawcy nie było ograniczenie zastosowania art. 1002 KC wyłącznie do roszczeń nie zasądzonych przez sąd. Gdyby ustawodawca, działając racjonalnie, chciał wprowadzić takie ograniczenie, niewątpliwie znalazłoby to swoje odzwierciedlenie w treści tego przepisu. Takiej zależności nie można wyprowadzić też z innych przepisów kodeksu cywilnego. Powołać w tym miejscu można się na treść art. 125 KC gdzie ustawodawca wyraźnie ograniczył zastosowanie tego przepisu do roszczeń „stwierdzonych wyrokiem sądu” jak i objętych inną sytuacją prawną wskazaną w przedmiotowym przepisie Ustawodawca w tej regulacji przewidział, że roszczenie stwierdzone wyrokiem sądu zmienia swój charakter, ale tylko w tym, ściśle określonym zakresie tj. w odniesieniu do terminu przedawnienia.
Również i Sąd Najwyższy w cytowanym już wyżej wyroku z 28.4.2010 r., III CSK 143/09, orzekając w częściowo zbieżnym stanie faktycznym, wskazywał, że „ani uznanie roszczenia przez zobowiązanego na piśmie, ani wytoczenie powództwa o zachowek za życia uprawnionego, nie oddziałują na dziedziczenie prawa do zachowku”. Są to zdarzenia nie mające wpływu na ograniczenie dziedziczenia roszczenia o zachowek. Jeśli wśród spadkobierców uprawnionego do zachowku nie ma żadnej osoby, która należała do uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy, roszczenie o zachowek nie będzie dziedziczone i wygaśnie. W sprawie rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy roszczeń swoich (z tytułu zachowku) dochodziła synowa pierwszego spadkodawcy, będąca jednocześnie następcą prawnym (jako małżonka) drugiego spadkodawcy. Drugi spadkodawca był uprawniony do dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku po swoim ojcu – pierwszym spadkodawcy. Sąd oddalając powództwo w tej sprawie uznał, że pomimo, iż powództwo o zachowek wytoczone zostało przez syna pierwszego spadkodawcy jeszcze za jego życia oraz że strona pozwana uznała je na piśmie, to brak jest podstaw do uwzględnienia powództwo na rzecz powódki jako osoby, nie ujętej w kręgu osób, o których mowa w art. 1002 KC Sąd ten przyjął, że stosowanie w tym przypadku analogii w kwestii dziedziczności takiego roszczenia z powołaniem na artykuł 445 § 3 KC nie może być stosowane do roszczenia z tytułu zachowku. Fakt uznania roszczenia i wniesienie powództwa nie przekształca roszczenia niedziedzicznego w prawa należące do spadku. Sąd Najwyższy wskazał nadto, że brak było podstaw do konstruowania analogii do „dziedziczności” roszczeń alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia uprawnionego i zostały prawomocnie zasądzone na jego rzecz. Sąd Najwyższy podkreślił, że roszczenie o zachowek ma inny charakter, jest roszczeniem majątkowym, pozbawionym pierwiastka osobowego, mającym na celu realizację interesów rodzinnych, zgodnie z pierwotnymi ideami prawa spadkowego oraz instytucji zachowku, chroniącej bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy. Regulacja zwarta w art. 1002 KC jest wyraźna i jednoznaczna, realizująca czytelne cele jurydyczne i wartości humanistyczne. Zatem jakiekolwiek zarzuty uzasadniane potrzebą konstruowania analogii do innych przepisów, nie mogą być uznane za trafne.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód, na podstawie art. 840 KC domagał się pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w postaci wyroku Sądu Okręgowego. W uzasadnieniu żądania wskazał, że dochodzone na mocy wskazanego wyżej tytułu wykonawczego zobowiązanie powoda powstało w następstwie uwzględnienia pozwu o zachowek wobec uprawnionego do zachowku R. S.. Na skutek śmierci uprawnionego do zachowku R. S. roszczenie w dalszym ciągu popiera pozwana L. S. (1) – następca prawny R. S.. W ocenie powoda roszczenie to pozwanej nie przysługuje albowiem zobowiązanie stwierdzone tytułem wykonawczym nie przeszło na pozwaną L. S. (1). Powód stwierdził dalej, że roszczenie o zachowek przysługujące R. S. jest szczególnym prawem majątkowym, które podlega dziedziczeniu, ale na zupełnie innych warunkach niż pozostała część masy spadkowej. Prawo do niego mają tylko niektórzy spadkobiercy zmarłego – ci, którzy należą sami do grona osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Uprawnionym do zachowku po pierwszym spadkodawcy H. S. byli wyłączni jego nie żyjący już rodzice R. i A. S.. Natomiast L. S. (1) będąca siostrą pozwanego, nie była uprawniona do zachowku, w związku z czym roszczenie jako roszczenie zachowkowe wygasło wraz ze śmiercią R. S. i nie może być egzekwowane na rzecz L. S. (1) w świetle treści art. 1002 KC
Pozwana L. S. (1) wniosła o oddalenie powództwa. Uznała, że roszczenie zachowkowe, ze względu na to, że zostało już stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądowym, zmieniło swój charakter i stanowi obecnie tytuł wykonawczy dotyczący zapłaty określonej kwoty pieniężnej.
Uprawnionymi do zachowku po zmarłym H. S. byli więc tylko rodzice: R. i A. S.. A. S. zmarła w trakcie trwania postępowania o zachowek, natomiast R. S. zmarł w toku postępowania egzekucyjnego, które prowadzone było przeciwko powodowi w celu wyegzekwowania zasądzonej prawomocnym wyrokiem kwoty zachowku. H. S. nie miał dzieci ani żony. Pozwana natomiast, będąc siostrą zmarłego, nie należy do kręgu osób wskazanych w art. 991 KC i nie była uprawniona do zachowku, dlatego z uwagi na treść art. 1002 KC nie może dziedziczyć roszczenia o zachowek.
Jeżeli chodzi natomiast o drugą kwestię, która stanowiła podstawę sporu w niniejszej sprawie, odnoszącą się do ustalenia, czy roszczenie o zachowek , które już zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem Sądu, zaopatrzonym w klauzulę wykonalności, w dalszym ciągu zachowuje charakter roszczenia zachowkowego, Sąd stanął na stanowisku, że roszczenie takie, pomimo zdarzenia na które powołuje się pozwana, nie zmienia swojego charakteru. W ocenie Sądu brak jest podstaw do przyjęcia, że po wydaniu orzeczenia prawomocnego, takie roszczenie zmienia charakter i przybiera postać zwykłej wierzytelności pieniężnej to znaczy konkretnej kwoty objętej treścią prawomocnego wyroku. Zdaniem Sądu roszczenie zachowkowe, mimo wydania orzeczenia stwierdzającego istnienie tego roszczenia, uprawomocnienia się i nadania mu klauzuli wykonalności pozostaje roszczeniem o zachowek i podlega ograniczeniem wskazanym powyżej w art. 1002 KC
W tej sytuacji Sąd w niniejszej sprawie doszedł do wniosku, że okoliczności podniesione przez pozwaną nie mogły wpłynąć na zmianę charakteru roszczenia stwierdzonego w tytule wykonawczym. Przyjąć należy, że charakter takiego roszczenia o zachowek nie zmienia się do czasu gdy dojdzie do jego zaspokojenia czyli wyegzekwowania tego roszczenia.
W niniejszej sprawie przedmiotowe roszczenie nie zostało w całości wyegzekwowane przed śmiercią uprawnionego R. S.. Niemniej jednak niedopuszczalne jest kontynuowanie tego postępowania egzekucyjnego prowadzonego przeciwko powodowi na rzecz L. S. (1) w miejsce R. S.. Pozwana L. S. (2) , która bez wątpienia jest następca prawnym R. S., w świetle tego, co zostało stwierdzone powyżej, nie mogła odziedziczyć roszczenia o zachowek, które w tej sytuacji wygasło.
W konkluzji żądania zgłoszonego w pozwie należało stwierdzić, że zdarzenie do jakiego doszło – śmierć uprawnionego jest tym zdarzeniem, które powoduje, że dalsze dochodzenie roszczeń przez pozwaną w postępowaniu egzekucyjnym nie jest możliwe.
Zgodnie zaś z art. 840 § 1 pkt 2 KPC dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części albo ograniczenia, jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane.
W tej sytuacji roszczenie należało uwzględnić i pozbawić wykonalności tytuł wykonawczy w postaci wyroku Sądu Okręgowego zaopatrzonego w klauzule wykonalności postanowieniem Sądu Okręgowego. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 20 kwietnia 2015 r. I C 1390/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
