Po zmarłej osobie fizycznej status spadkobiercy uzyskują wyłącznie osoby, które uzyskały tytuł powołania do spadku po spadkodawcy. Polskie prawo zna dwa tytuły powołania do dziedziczenia : ustawę i testament. Normatywną podstawę powyższej okoliczności stanowi art. 926 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459 ze zm., powoływana dalej w skrócie jako KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Tym samym nie ulega zatem wątpliwości, iż powołanie z testamentu ma zawsze pierwszeństwo przez powołaniem z ustawy. Dopiero w sytuacji braku testamentu lub całkowitej lub częściowej jego nieważności, następuje dziedziczenie ustawowe. Przepis art. 926 § 1 KC wyraża generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przez dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci. Testamentowy tytuł powołania do spadku wyłącza – z zastrzeżeniem wyjątku określonego w art. 926 § 3 KC – powołanie z ustawy także wówczas, gdy osoby powołane w testamencie należą do kręgu spadkobierców ustawowych.
Jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Osoba fizyczna ma prawnie zagwarantowaną możliwość swobodnego dysponowania majątkiem także na wypadek śmierci, co stanowi niejako przedłużenie swobody w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności prawnych dokonywanych za życia (inter vivos). Granice tej swobody są zakreślone w ustawie stosunkowo szeroko, wyznacza je postulat zrozumiałości oświadczeń woli i możliwości wywołania przez nie skutków prawnych, na które jest skierowane w świetle obowiązującego porządku prawa pozytywnego (tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 543/00, OSNC 2002/1/14). Swoboda testowania jest zagwarantowana przez ustawę, a jej ograniczenia są wyjątkiem (A. Kidyba, E. Niezbecka: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2012). Obowiązkiem Sądu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie ( art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to tzw. testament holograficzny, który stanowi podstawową formę testamentu zwykłego. Forma ta jest powszechnie dostępna dla osób, które umieją czytać i pisać, a jego konstrukcja opiera się na dość rygorystycznie traktowanych przesłankach formalnych, które muszą być zachowane pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), a mianowicie do swej ważności wymaga on sporządzenia pismem ręcznym testatora, podpisania oraz – w zasadzie – opatrzenia datą. Tylko dwie pierwsze przesłanki są traktowane przez ustawodawcę w sposób bezwzględny, ich naruszenie powoduje zawsze nieważność testamentu, naruszenie zaś przesłanki trzeciej nie zawsze prowadzi do nieważności testamentu.
Stosownie do art. 950 KC testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Powyższy przepis w zakresie formy odsyła do postanowień art. 79 i nast. ustawy z 14 lutego 1991 roku – Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r., poz. 1796 ze zm.). Przepisy o formie aktu notarialnego są dość rygorystyczne i sformalizowane, stąd też ta forma testamentu uważana jest za najbardziej bezpieczną, z uwagi na urzędowy charakter dokumentu oraz udział w czynności notariusza. Przepisy dotyczące formy testamentu mają na celu zapewnienie autentyczności testamentu, woli testowania, zdolności testowania, ustalenia wzajemnego stosunku kilku testamentów. Dlatego uznaje się powszechnie, iż najpełniej zabezpiecza on rzeczywistą wolę spadkodawcy. Istotne jest też i to, że testament taki ma charakter dokumentu urzędowego w świetle art. 244 KPC co oznacza, iż jego obalenie jest znacznie utrudnione. Poza tym strona zaprzeczająca prawdziwości takiego dokumentu powinna udowodnić, że dokument ten nie pochodzi od organu, który go wystawił lub że zawarte w nim oświadczenie jest niezgodne z prawdą (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2015 roku, IV CK 428/04).
Stosownie do art. 943 KC spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 KC). Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 KC).
Powyższe wskazuje, że „odwołalność” stanowi jedną z podstawowych cech testamentu, a także istotny przejaw swobody testowania. Spadkodawca może aż do swojej śmierci, w każdej chwili, odwołać testament w całości lub w części, co oznacza że jego wola w omawianym zakresie, a więc także co do osoby spadkobiercy, może się zmieniać dowolnie i to wielokrotnie.
Zgodnie z art. 961 KC jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie ujawnione zostały dwa testamenty sporządzone przez spadkodawcę M. J. własnoręcznie w dniach 17 grudnia 2009 r. oraz 28 stycznia 2011 r. Jak wynika, z ustaleń poczynionych w toku sprawy testamenty te były jedynymi rozrządzeniami spadkodawcy na wypadek jego śmierci.
W związku z tym, iż ustawodawca w kodeksie cywilnym przewidział, iż aby dany dokument mógł być uznany za testament musi odpowiadać ściśle określonym przez kodeks cywilny wymaganiom, Sąd był zobowiązany zbadać czy przedstawione przez wnioskodawczynię dokumenty są testamentami, a jeśli tak, to który z nich znajdzie zastosowanie przy orzekaniu o następstwie prawnym po spadkodawcy.
Oba znajdujące się w aktach testamenty są dokumentami własnoręcznymi, sporządzonymi przez spadkodawcę zgodnie z art. 949 KC, co nie było kwestionowane przez żądaną ze stron postepowania (testamenty holograficzne). Nie było też między uczestnikami sporu co do zdolności spadkodawcy M. J. do sporządzenia testamentów, w okresie ich powstania, w sposób swobodny i świadomy (art. 945 i 944 KC).
W ocenie Sądu należy wyciągnąć wniosek, iż na skutek sporządzenia przez M. J. nowego testamentu w dniu 28 stycznia 2011 r. odwołaniu uległ w całości testament z dnia 17 grudnia 2009 r., wobec niemożności pogodzenia jego postanowień z treścią nowego testamentu. Do takiego wniosku prowadzi porównanie treści obu testamentów, dokonane zgodnie z wytycznymi wynikającymi z art. 948 KC, a więc formułującymi kryteria wykładni testamentów.
Pierwszy z testamentów, sporządzony w dniu 17 grudnia 2009 r., zmierza ewidentnie do powołania do całego spadku tylko jednego spadkobiercy, w osobie żony spadkodawcy, wnioskodawczyni W. J.. Świadczy o tym nie budzące wątpliwości sformułowanie testamentu, z którego wynika, że wolą spadkodawcy było rozdysponowanie w testamencie całego swojego majątku. Jednocześnie dalsza część testamentu poświęcona jest dzieciom spadkodawcy, w szczególności powodom dla których spadkodawca wydziedzicza dzieci. Z powyższego wynika, że wolą M. J. było, aby dzieci nie uczestniczyły w spadku po ojcu, tj. aby nie otrzymały z tego tytułu żadnej korzyści majątkowej.
Drugi testament wskazuje, że spadkodawca zmienił zdanie odnośnie uczestniczenia swoich dzieci w spadku po nim. W testamencie znajduje się sformułowanie „(…) mój cały majątek tzw masę spadkową dzielę w następując sposób (…)”, z którego wynika że wolą testatora było powołanie do spadku po sobie nie tylko żony, ale również dzieci.
W ocenie Sądu pomimo tego, że spadkodawca wyraźnie nie zaznaczył w testamencie z 28 stycznia 2011 r., że odwołuje testament z 17 grudnia 2009 r., w szczególności te jego fragmenty, które dotyczą wydziedziczenia, to jednak wobec niemożności pogodzenia treści pierwszego z drugim (wobec zmiany woli spadkodawcy co ilości osób uczestniczących w spadku po nim, co wyraźnie wskazuje na fakt przebaczenia dzieciom) postanowienia pierwszego z testamentów uległy odwołaniu na skutek sporządzenia drugiego z nich.
Sąd nie podziela poglądu wnioskodawczyni zajętego na ostatniej rozprawie, odnośnie konieczności wzięcia pod uwagę dwóch testamentów. Nie ma znaczenia z punktu widzenia rozważanej kolizji testamentów okoliczność, iż w testamencie z 2009 r. testator wspomina zarówno o pieniądzach na rachunku (…) jak i na lokacie, zaś w 2011 r. pisze już tylko o lokacie. Dla rozstrzygnięcia kolizji testamentów znaczenie ma natomiast okoliczność, że spadkodawca swoją świadomością i wolą obejmował cały swój majątek, na co niezbicie wskazuje zawarte w obu dokumentach, wcześniej już zacytowane sformułowanie. Natomiast wskazywana przez wnioskodawczynię różnica pomiędzy treściami obu testamentów, to najprawdopodobniej zmiana obejmowanego świadomością testatora stanu jego posiadania, która ma znaczenie z punktu widzenia proporcji poszczególnych składników rozdysponowanych w testamencie do całego majątku spadkodawcy, a zatem wpływa na wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców.
Podsumowując, to co powiedziano dotychczas należy stwierdzić, że Sąd przyjął, iż dziedziczenie testamentowe w sprawie nastąpiło na podstawie testamentu z dnia 28 stycznia 2011 r. Zawiera on ostatnią wolę spadkodawcy wyrażoną na wypadek jego śmierci, zgodnie z którą całość spadku ma przypaść żonie i dzieciom.
Sąd nie podziela argumentacji wnioskodawczyni zawartej we wniosku, jakoby rozporządzenie przez spadkodawcę poszczególnymi składnikami majątku w testamencie było niedopuszczalne i tym samym pozbawiało takiego rozrządzenia waloru testamentu. Przepis art. 961 KC to norma interpretacyjna, która ma zastosowanie w sytuacji, gdy spadkodawca rozporządził w testamencie poszczególnymi przedmiotami majątkowymi, które wyczerpują prawie cały spadek, a istnieje wątpliwość co do rzeczywistej woli spadkodawcy. W efekcie ustalenie czy przedmioty majątkowe wymienione w testamencie wyczerpują prawie cały spadek czy też nie, jest kluczowe dla przyjęcia dziedziczenia jako testamentowe lub ustawowe. Z tych względów Sąd prowadził postepowanie wyjaśniające oraz dowodowe na okoliczność czy wymienione w testamencie przedmioty wyczerpują prawie cały spadek czy też nie.
W testamencie z dnia 28 stycznia 2011 r. spadkodawca rozdysponował udziałem małżeńskim w samochodzie osobowym marki P., pieniędzmi z lokaty w łącznej wysokości 10 000 zł oraz gitarą i komputerem szachowym. Jednocześnie z treści testamentu wynika, że spadkodawca miał świadomość, iż posiadany przez niego majątek stanowi wspólność ustawową małżeńską z żoną W. J., w którym to majątku spadkodawcy przysługiwał udział ½. Testator traktował też mieszkanie, w którym mieszkał oraz jego wyposażenie jako odrębny majątek żony W. J..
Z zapewnienia spadkowego wnioskodawczyni wynika, że spadkodawca nie posiadał innego majątku w dacie sporządzenia testamentu z dnia 28 stycznia 2011 r. Twierdzeń wnioskodawczyni w tym zakresie nie zakwestionowali uczestnicy postępowania, którzy nie przedstawili też dowodów wskazujących na istnienie innego majątku spadkodawcy w dacie 28 stycznia 2011 r. Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd ustali, iż majątek wymieniony przez spadkodawcę w testamencie z dnia 28 stycznia 2011 r. wyczerpuje cały jego majątek istniejący w dacie sporządzenia testamentu.
W efekcie, Sąd stwierdził, iż spadek zgodnie z ostatnią wolą spadkodawcy, na mocy testamentu holograficznego z dnia 28 stycznia 2011 r. nabyli wprost żona W. J. w 3/5 części spadku oraz dzieci P. J. i J. N. w częściach równych po 1/5 części spadku każdy z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 12 czerwca 2014 r. I Ns 104/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
