W polskim ustawodawstwie zasada swobodnego testowania nie znalazła wprawdzie wyraźnego odzwierciedlenia w ustawie, ale jej obowiązywanie nie budzi wątpliwości. Oczywiście swoboda testowania pozostaje zawsze w granicach wyznaczonych przez porządek prawny. I o ile przepisy w obecnym kształcie nie ograniczają spadkodawcy w żaden sposób jeżeli idzie o wskazanie osoby (osób) spadkobiercy, o tyle ograniczenia dotyczące sposobu rozrządzenia majątkiem należącym do spadkobiercy mogą wynikać z przepisów ogólnych, mających zastosowanie do czynności prawnych, oraz z przepisów szczególnych zawartych w księdze czwartej, tytule III kodeksu cywilnego. Treść testamentu nie może zatem pozostawać w sprzeczności z przepisami ustawy zmierzać do obejścia ustawy oraz pozostawać w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
Swoboda testowania stwarza możliwość, że spadkodawca pozbawi najbliższych członków rodzony korzyści ze spadku. Ponieważ u podstaw prawa spadkowego leży myśl o przekazaniu spadku właśnie osobom z kręgu najbliższej rodziny, różne systemy prawne wykształciły różne instytucje, których celem jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny. Polskie ustawodawstwo przyjęło system zachowku, jako uprawnienia przysługującemu osobom wymienionym w art. 991 § 1 KC – roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Rozważania te dotyczą oczywiście także sytuacji, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu i jego spadkobiercy dziedziczą spadek z ustawy, tj. według zasad wyznaczonych przepisami prawa. Chodzi tu jedynie o to, ażeby uzmysłowić fakt, że przepisy dotyczące uprawnienia do zachowku mają charakter bezwzględnie obowiązujący i roszczenie to zapewniono tym osobom niezależnie od woli spadkodawcy a nawet wbrew jego woli.
Zachowek może być pozostawiony w kilku postaciach. Po pierwsze uprawniony może otrzymać zachowek w postaci dokonania na jego rzecz przez spadkodawcę darowizny. Po drugie, spadkodawca może uprawnionego powołać do dziedziczenia w ułamku odpowiadającym wysokości zachowku. Po trzecie spadkodawca może ustanowić na rzecz uprawnionego zapis, którego wartość będzie odpowiadała wysokości zachowku. W końcu spadkodawca może pozostawić w testamencie, że przeznacza zachowek dla uprawnionego. Tak więc z prawa do zachowku wynikają uprawnienia różnej treści i dopiero wówczas, gdy uprawniony nie uzyskał w żadnej postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. Reasumując – uprawnienie do zachowku stanowi urzeczywistnienie obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (por. wyrok SN z dnia 07.04.2004 r. Pip 2005/6/11).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (tak m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia z dnia 20 listopada 2012 r., I ACa 501/12 wyroki SN z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47 i z 13 lutego 2004 r. II CK 444/02). Zakres odpowiedzialności pozwanego z tytułu zachowku wyznacza przepis art. 1000 § 2 KC, który odnosi się do obdarowanych, którzy są równocześnie uprawnieni do zachowku (por. Kodeks cywilny, Komentarz pod red. E. Gniewka, s. 1581, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Elżbieta Skowrońska – Bocian, s. 190 i n.) Zgodnie z jego treścią, jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Zgodnie z art. 888 przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Zasadniczą cechą umowy darowizny jest jej nieodpłatność, przez która należy rozumieć brak ekwiwalentu ekonomicznego jako odpowiednika świadczenia darczyńcy. Jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia. Tak więc także umowa obligacyjna obejmująca zniesienie między współwłaścicielami współwłasności nieruchomości w wyniku nieodpłatnego przeniesienia przez jednego z nich udziałów we współwłasności na drugiego dotychczasowego współwłaściciela może być kwalifikowana jako umowa darowizny (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 2014-01-09.).
Ustawodawca, wprowadzając do systemu prawnego instytucję zachowku zakładał, że przepisy dotyczące uprawnienia do zachowku mają charakter bezwzględnie obowiązujący i roszczenie to zapewniono tym osobom niezależnie od woli spadkodawcy a nawet wbrew jego woli. W orzecznictwie przyjmuje się, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC Zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC) nie powinna pomijać okoliczności, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (tak m.in. Sąd Apelacyjny w Krakowie, por. uchwała SN z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNC 1981, Nr 12, poz. 228, z glosą A. Szpunara, NP 1983, nr 2, s. 94, (wyr. SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03). Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., I ACa 99/11, OSAB 2011, z. 1, poz. 21, Wyrok SA w Warszawie z dnia 10.02.2014 r. I ACa 1204/13).
Na konieczność zachowania szczególnej ostrożności w ograniczeniu bądź pozbawieniu praw do zachowku z uwagi na zasady współżycia społecznego wskazuje także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03 oraz 2001-01-25, IV CKN 250/00. Obniżenie wysokości zachowku może więc mieć miejsce w przypadkach wyjątkowych, albowiem już samo pozbawienie uprawnionego do zachowku korzyści ze spadku jest dla niego okolicznością krzywdzącą i dolegliwą, a stanu tego nie powinno jeszcze pogłębiać drastyczne ograniczenie możliwości realizacji roszczeń z tytułu zachowku. O nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku decydować mogą jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca. Nie można bowiem zapominać, iż wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy, dokonuje sam spadkodawca w drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony – spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia. Powinny jednak co do zasady zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące stan sprzeczności z kryteriami nadużycia prawa (tak Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w wyroku z dnia 3 lipca 2014 r., w którym stwierdził, że okoliczności, które mogą powodować, że żądanie zapłaty zachowku stanowi nadużycie prawa, muszą układać się „na linii” uprawniony do zachowku – spadkobierca.
Natomiast okoliczności na linii uprawniony do zachowku – zmarły spadkodawca mogą mieć znaczenie tylko dodatkowe). Wynika to z tego, że ustawodawca uwzględnił już tę płaszczyznę (uprawniony – spadkodawca) przez określenie pojęcia niegodności i instytucji wydziedziczenia. Dlatego oparcie zarzutu działania z naruszeniem art. 5 KC jedynie na konflikcie między powodem a pozwanym na tle sposobu sprawowania opieki nad matką nie mógł być podstawą do zastosowania klauzuli generalnej zmierzonej z naruszeniem zasad współżycia społecznego. Żadna z okoliczności podniesionych w odpowiedzi na pozew, która miałaby zdaniem pozwanego świadczyć o zachowaniu powoda a w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego nie mogła stanowić podstawy zastosowania art. 5 KC w niniejszej sprawie. Zarzuty te ograniczały się jedynie do stosunku powoda do matki a podane przykłady nie mogły zostać ocenione jako rażąco naganne. Musiałyby wystąpić szczególnie naganne i rażące zachowania nakierowane na wyrządzenie spadkodawcy krzywdy, aby żądanie wypłaty zachowku uznać za nadużycie prawa. Nawet oziębłe bądź częściowo niepoprawne stosunki między spadkodawcą a uprawnionym do zachowku nie niweczą jego prawa w oparciu o art. 5 KC
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem powódka M. P. wniosła o zasądzenie od pozwanej G. K. na jej rzecz kwoty 32.500 zł tytułem zachowku wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie. W uzasadnieniu pełnomocnik wyjaśnił, iż spadkodawczyni J. W. (1) sporządziła notarialnie testament, w którym do całego spadku powołała swoje córki: pozwaną G. K. oraz matkę powódki M. K.. W dniu matka powódki zmarła, a spadek po niej nabyli powódka wraz z ojcem. Po śmierci J. W. (1) spadek po niej nabyła w całości pozwana. W przypadku braku testamentu spadkobierczyniami ustawowymi byłyby powódka z pozwaną.
W realiach niniejszej sprawy niesporne było, że na mocy sporządzonego notarialnie testamentu całość spadku po zmarłej J. W. (1) przypadła pozwanej. Wątpliwości nie budziło również, że spadek obejmował wyłącznie udział w wysokości ½ w prawie do lokalu mieszkalnego. W toku procesu nie zostało ujawnione, iż spadkodawczyni była właścicielką innych nieruchomości, czy ruchomości przedstawiających znaczną wartość materialną, bądź też, aby dysponowała jakimikolwiek oszczędnościami. Twierdzenia, jakoby zmarła pozostawiła po sobie oszczędności w kwocie ok. 6.000 zł były bardzo ogólnikowe, przez co nie poddawały się weryfikacji i nie mogły stanowić podstawy do przyjęcia, iż rzeczone oszczędności faktycznie istniały. W świetle powyższego powódka, jako spadkobierczyni ustawowa spadkodawczyni, uprawniona jest do dochodzenia roszczenia objętego żądaniem pozwu, co do zasady, od pozwanej, która otrzymała w spadku lokal mieszkalny wyczerpujący całą masę spadkową.
Wartość przedmiotowego lokalu mieszkalnego była między stronami bezsporna i została ustalona na kwotę 225.000 zł. W stan czynny spadku wchodziło ½ udziału w lokalu, a zatem kwota 112.500 zł. Ponadto, w ocenie Sądu, obliczając zachowek winno się także uwzględnić kwotę wypłaconą pozwanej z polisy spadkodawczyni, tj. 2.000 zł. Należy uwzględnić, że kwota ta nie zostaje doliczona jako kwota wchodząca w skład spadku – zgodnie z art. 831 § 3 KC, ale należy uwzględnić ją jako darowiznę uczynioną na rzecz pozwanej. Sąd podziela bowiem stanowisko wyrażone w orzecznictwie, iż na gruncie art. 993 KC, jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia. (tak: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 marca 2014 r., I ACa 1204/13, LEX nr 1451710, podobnie: wyrok Sądu Rejonowego dla Łodzi-Widzewa w Łodzi z dnia 3 grudnia 2015 r., II C 349/14, Lex nr 1950883). Doliczenie darowizn do substratu zachowku ma zapobiegać sytuacji, w której spadkodawca uprzywilejowuje spadkobierców kosztem uprawnionych do zachowku, posługując się w tym celu instytucją dokonywanych za życia darowizn. Nie ulega wątpliwości, iż zgodnie z art. 831 § 1 KC wypłacona pozwanej suma ubezpieczenia nastąpiła wskutek śmierci spadkodawczyni, zatem należało ją doliczyć do substratu zachowku.
Zgodnie z ogólną dyspozycją wynikającą z przepisu art. 922 KC, wartość czynną spadku po J. W. (1) należało pomniejszyć o ciążące na masie spadkowej długi. Jak ustalono, pozwana poniosła z własnego majątku koszty pogrzebu spadkodawczyni w łącznej kwocie 4.861 zł (po odjęciu wypłaconego przez ZUS zasiłku pogrzebowego – 4.000 zł). Zdaniem Sądu nie można natomiast zgodzić się z twierdzeniem pozwanej, że wartość substratu zachowku winna być dodatkowo pomniejszona o poniesione przez nią opłaty związane z utrzymaniem nabytego w drodze spadku lokalu, są one bowiem nierozerwalnie z nim związane. Skoro przekazane w spadku mieszkanie stanowiło w istocie nieodpłatne przysporzenie na rzecz pozwanej, z czego tylko ona może czerpać korzyści, to niezasadne jest obciążanie kosztami utrzymania tego mieszkania osób trzecich. Oczywiste jest i nie wymaga większych wyjaśnień, że z prawem własności związane są nie tylko korzyści, ale także obciążenia m.in. w postaci stosownych danin publicznych, czy też opłat odprowadzanych na rzecz spółdzielni, czy też wspólnot mieszkaniowych. Wreszcie nie może ujść uwadze, że kwestia rozliczenia rzeczonych kosztów stanowi przedmiot rozpoznania w sprawie o podział majątku wspólnego i dział spadku zainicjowanej przez G. K. i niespornie to na kanwie tej właśnie sprawy kwestia ta winna zostać rozstrzygnięcia. Substrat zachowku wyraża się zatem łącznie kwotę 109.639 zł (112.500 zł plus 2.000 zł odjąć 4.861 zł).
O wysokości zachowku decydują dwa czynniki: kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz wartość udziału spadkowego, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym. W chwili otwarcia spadk powódka była osobą pełnoletnią i nie miała orzeczonej trwałej niezdolności do pracy. Do spadku po J. W. (1) z ustawy powołana byłaby pozwana (w ½ części) oraz powódka – jako zstępna M. K., córki J. W. (1) (również w 1/2 części). Z tych powodów ułamek, obliczony zgodnie z art. 991 § 1 KC, wynosi 1/4 substratu zachowku, dając kwotę 27.409,75 zł stanowiącą należny powódce zachowek.
Przenosząc powyższe na grunt omawianej sprawy wskazać należy, że zgromadzony materiał dowodowy, w tym zeznania świadków oraz depozycje powódki, nie dają podstaw do wniosku, że M. P. zachowywała się względem spadkodawczyni w sposób, który uzasadniałby miarkowanie należnego jej zachowku. Wręcz przeciwnie z poczynionych ustaleń wynika, że powódka utrzymywała stały kontakt z babką, w okresie zamieszkiwania w Anglii odwiedzała ją podczas każdego przyjazdu do Polski, a na co dzień pozostawała w kontakcie telefonicznym. Po powrocie zza granicy kontakty te stały się częstsze, powódka wraz z synem spędzała ze zmarłą każde święta, systematycznie odwiedzała babkę, a gdy jej syn zaczął chodzić na zajęcia uczelniane, była u niej w mieszkaniu co tydzień. Co istotne pozwana podnosząc, że swoje przekonanie na okoliczność relacji łączącej powódkę ze spadkodawczynią czerpie ze słów tej ostatniej nie wyjaśnia, co dokładnie miała usłyszeć od swojej matki.
Pozwana nie przedstawia żadnych dowodów, z których wynikałoby, że J. W. (1) miała o coś żal do powódki, że skarżyła się na jej zachowanie, że między kobietami istniał jakikolwiek konflikt. Jednocześnie trudno wymagać od powódki, aby na co dzień była zaangażowana w troskę i opiekę nad babką w okresie, gdy na stałe przebywała w Anglii, czy też nawet po powrocie do kraju. M. P. jest osobą pracującą, wychowującą syna, a jej obowiązki względem spadkodawczyni winny być oceniane przez pryzmat zwyczajowych relacji na linii wnuczka-babka. Z dowodów w sprawie nie wynika zaś, aby te były nieprawidłowe. Pozwana nie wykazała również żadnej okoliczności, która świadczyłaby o tym, że żądanie zapłaty zachowku, ze względu na relacje łączące ją z powódką, jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Nie wskazała na żadne zachowanie powódki skierowane przeciwko niej, które naruszałoby te zasady. Wyrok Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 20 lipca 2021 r. VIII C 703/20
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
