Zgodnie z art. 926 § 1 kodeksu cywilnego (dalej jako: KC) powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe. Dziedziczenie ustawowe wchodzi w grę co do całości spadku, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy lub gdy żadna z powołanych przez niego osób nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 KC). Każda osoba może rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci w drodze jednostronnej czynności prawnej, jaką jest testament. Zarówno samo sporządzenie testamentu, jak i jego treść, zależy wyłącznie od woli spadkodawcy. To spadkodawca decyduje bowiem o kręgu spadkobierców, tj. czy będą po nim dziedziczyć spadkobiercy ustawowi, czy też inne osoby.
Ustawodawca przewidział kilka równorzędnych form testamentów zwykłych. I tak, zgodnie z treścią art. 950 KC testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Testament może być również sporządzony własnoręcznie (tzw. testament holograficzny art. 949 KC.) w ten sposób, że spadkodawca napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jako wyraz woli spadkodawcy testament musi zawierać oświadczenie jednostronne, zawierające rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci, powołujące do całego lub do części spadku jednego lub więcej spadkobierców. Podkreślenia wymaga, iż obie formy testamentu mają równorzędną moc prawną. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 KC). Jeśli spadkodawca tak postanowi, testament późniejszy odwołuje poprzedni w całości (art. 947 KC).
Spadkodawca może powołać do całości spadku jedną lub kilka osób (art. 959 KC). Art. 1008 KC zawiera definicję legalną instytucji wydziedziczenia, która w rozumieniu kodeksu znaczy tyle co pozbawienie prawa do zachowku. Jest ono dopuszczalne w przypadkach wymienionych enumeratywnie w art. 1008 KC. Zgodnie z treścią art. 1025 § 1 KC zdanie pierwsze sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę.
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd bada kto jest spadkobiercą (art. 670 KPC zdanie pierwsze). Obowiązek zbadania, kto jest spadkobiercą, dotyczy spadkobierców zarówno powołanych do spadku z ustawy, jak i z testamentu. W tym drugim przypadku, konieczne jest wstępne stwierdzenie, czy spadkodawca pozostawił testament, następnie jego otwarcie i ogłoszenie oraz ewentualne zbadanie zarzutów kwestionujących jego ważność lub skuteczność. Po ustaleniu spadkobierców powołanych do dziedziczenia z mocy testamentu oraz zapisobiorców z tytułu zapisu windykacyjnego nieodzowne jest jeszcze zbadanie okoliczności wyłączających lub ograniczających zdolność spadkobrania (np. art. 927 § 1 i 3 i art. 967 KC.) oraz stwierdzenie skuteczności zapisu (art. 9812 KC. tak: J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego Komentarz pod red. T. Erecińskiego , źródło: LEX).W ramach tego postępowania, sąd nie bada natomiast jakie składniki wchodzą w skład spadku, ustala jedynie czy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w spadku objęte zarządem sukcesyjnym (art. 670 § 2 KPC). Poza kognicją sądu pozostaje również rozstrzygnięcie o zachowku, w tym również ocena podstaw do wydziedziczenia, co do którego właściwa jest droga procesu cywilnego (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 sierpnia 1966 r. III CR 156/66, OSNCP 1967, z. 2, poz. 35).
Zapis windykacyjny stanowi typ rozrządzenia testamentowego, na mocy którego oznaczona przez testatora osoba nabywa przedmiot takiego zapisu z chwilą otwarcia spadku. W przeciwieństwie do zapisu zwykłego, tu nie powstaje z mocy zapisu windykacyjnego stosunek zobowiązaniowy pomiędzy spadkobiercą a zapisobiercą windykacyjnym. W przypadku gdy przedmiotem zapisu windykacyjnego jest rzecz oznaczona co do tożsamości, w istocie chodzi o prawo własności do niej, wobec czego w momencie otwarcia spadku na zapisobiercę windykacyjnego przechodzi prawo własności tej rzeczy. Jeśli w momencie otwarcia spadku zapisobierca windykacyjny nie włada przedmiotem lub masą majątkową, które przypadły mu tytułem zapisu windykacyjnego, może wystąpić o ich wydanie do podmiotów, które nimi faktycznie władają.
Zgodnie z wyraźnym wskazaniem ustawodawcy zawartym w art. 9811 § 1 KC zapis windykacyjny może być uczyniony jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Co za tym idzie, zapis uczyniony w testamencie sporządzonym w innej formie nie może być nawet oceniany pod kątem tego, czy jest to zapis windykacyjny, ponieważ wiadomo, że być nim nie może z uwagi na brak dochowania wspomnianej wymaganej dla poczynienia takiego zapisu formy testamentu. Rozrządzenie dotyczące dokonania określonego przysporzenia na rzecz wskazanej przez testatora osoby dokonane w testamencie sporządzonym w innej formie niż akt notarialny może być zatem kwalifikowane jako zapis zwykły (lub wyjątkowo jako powołanie spadkobiercy, jeśli w grę wejdzie zastosowanie art. 961 KC, względnie jako polecenie, zależnie od treści rozrządzenia i jego interpretacji).
Spadkodawca może odwołać zapis windykacyjny wcześniej sporządzony w ramach testamentu w formie aktu notarialnego testamentem sporządzonym w którejkolwiek z prawnie dopuszczalnych form. Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.
Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku. Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być: rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności, albo ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej. Na tle brzmienia tego przepisu z reguły przyjmuje się, że katalog dopuszczalnych prawnie przedmiotów zapisu windykacyjnego jest zamknięty i nie jest dopuszczalne objęcie tym zapisem innych rzeczy lub praw.
Ustawodawca pozwala na objęcie zapisem windykacyjnym rzeczy oznaczonych co do tożsamości. Uznać należy, że chodzi tu o prawo własności takich rzeczy. Nie można uczynić przedmiotem takiego zapisu rzeczy oznaczonych co do gatunku.
Z uwagi na to, że pieniądze są kwalifikowane jako specyficzne rzeczy oznaczone co do gatunku, to ze względu na brak wymienienia tych ostatnich w art. 9811 § 2 KC przyjmuje się, że pieniądze (jako określona ich suma) nie mogą być objęte zapisem windykacyjnym.
Za dopuszczalne uznano rozporządzanie tytułem zapisu windykacyjnego rzeczami i prawami przyszłymi oraz cudzymi, zastrzegając, że inną kwestią jest skuteczność takich rozrządzeń, która musi być oceniana na podstawie art. 9812 KC. W konsekwencji za dopuszczalne i ważne uznano rozrządzenie w ramach zapisu windykacyjnego przez jednego z małżonków w testamencie przedmiotem wchodzącym w skład wspólnego majątku małżonków.
Zapis windykacyjny przedsiębiorstwa obejmie te składniki, które należały do przedsiębiorstwa w chwili otwarcia spadku; naturalnie pomiędzy momentem sporządzenia testamentu zawierającego zapis windykacyjny a otwarciem spadku mogą następować zmiany w składnikach przedsiębiorstwa. Z uwagi na złożoność składników przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnego zasadnie jest czynić przedmiotem zapisu windykacyjnego po prostu takie przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rozumiane jako zbiór tworzących je składników, a nie prawo własności lub inne prawo do przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Odnosząc się do testamentu notarialnego obejmującego zapis windykacyjny, wskazać należy, że w toku postępowania nie zostały ujawnione żadne okoliczności wskazujące na nieważność testamentu w rozumieniu art. 945 KC, a żadna ze stron postępowania testamentu nie kwestionowała.
W niniejszej sprawie należy stwierdzić, że przedmiotowy zapis windykacyjny spełnia powyższe wymogi. Treść zapisu windykacyjnego zawarta została w testamencie notarialnym sporządzonym w dniu 12.08.2013 r. w Kancelarii Notarialnej we W. przed notariuszem J. P.. Zgodnie z wolą testatorki przypadające jej spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (…) we W. wraz z całym wyposażeniem oraz ruchomościami w nim się znajdującymi nabywają w udziałach po ½ wnukowie spadkodawczyni – wnioskodawczyni B. C. (1) i uczestnik postępowania – M. K. (1).
Z treści zapisu windykacyjnego wynika więc, iż jego przedmiotem było spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (…) we W. oraz wszelkie ruchomości i wyposażenie się w nim znajdującymi. Katalog zawarty w art. 9812 2 KC zawiera w sobie prawo zbywalne jakim niewątpliwie jest spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, które przysługiwało spadkodawczyni. Na rozprawie w dniu 14 czerwca 2017 r. stawili się wnioskodawczyni i uczestnicy postępowania H. K. i M. K. (1), którzy byli zgodni co do treści wniosku i nie zaprzeczali twierdzeniom i oświadczeniom w nim zawartym. Wnioskodawczyni i uczestnik postępowania na rozprawie w dniu 14.06.2017 r. złożyli zapewnienie spadkowe, a uczestniczka postępowania H. K. będąc obecna przy składaniu zapewnień spadkowych, nie podnosiła żadnych zastrzeżeń, a także nie zaprzeczała oświadczeniom składanym przez wyżej wymienionych. W związku z powyższym Sąd nie miał podstaw by uznać informacje zawarte w oświadczeniu testamentowym spadkodawczyni za nieprawdziwe i uznał za wystarczające dla dowiedzenia prawa przysługującego w chwili śmierci spadkodawczyni do lokalu mieszkalnego przy ul. (…) we W., bez przeprowadzania dalszego postępowania dowodowego w tym zakresie.
Odnosząc się natomiast do przedmiotu zapisu, którym były ruchomości i wyposażenie mieszkania, wobec okoliczności, iż przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być wyłącznie rzeczy oznaczone co do tożsamości, wątpliwości mogłyby zaistnieć co do dopuszczalności uczynienia ich przedmiotem zapisu w niniejszej sprawie. Dzieląc bowiem rzeczy na oznaczone co do tożsamości i co do gatunku, ustawodawca umożliwił objęcie zapisem windykacyjnym tylko tych pierwszych. Przyjęta w ustawie konstrukcja zapisu windykacyjnego powoduje, że jego przedmiot, z chwila otwarcia spadku, przechodzi na uprawnionego. Stąd też przedmiot ten musi być dokładnie i jednoznacznie zidentyfikowany w treści rozrządzenia testamentowego.
Sąd stanął jednak na stanowisku, ruchomości objęte zapisem windykacyjnym, mimo, że nie oznaczono ich dokładnie, to jednak zostały dostatecznie zindywidualizowane w treści testamentu. Ruchomości i wyposażenie mieszkania są niewątpliwie rzeczami oznaczonymi co do gatunku. Jednakże w ocenie Sądu spadkodawczyni poprzez ujęcie tych przedmiotów w zapisie, jako ruchomości i wyposażenie mieszkania położonego przy ul. (…) we W., uczyniła z nich rzeczy indywidualnie oznaczone. Nabrały one zatem cech im tylko właściwych, bowiem znajdują się w lokalu mieszkalnym należącym do spadkodawczyni, a tym samym posiadane przez nie cechy rodzajowe zostały zindywidualizowane, klasyfikując je do rzeczy indywidualnie oznaczonych.
Sąd stwierdził, iż zgodnie z zapisem windykacyjnym dokonanym przez M. K. (2) w testamencie notarialnym z dnia 01.10.2015 r. wnukowie spadkodawczyni – B. C. (1) i M. K. (1) nabyli w udziałach po ½ spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego położonego we W. przy ul. (…) oraz całe wyposażenie i ruchomości znajdujące się w przedmiotowym lokalu. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 14 czerwca 2017 r. VIII Ns 868/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.