Prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. Zgodnie z art. 991 § 1 KC uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Według tego przepisu uprawnionym do zachowku należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś sytuacjach – połowa wartości tego udziału. I to właśnie, co się uprawnionemu w myśl tego przepisu należy, stanowi zachowek, którego nie może on być pozbawiony wolą spadkodawcy, chyba że występują przesłanki do wydziedziczenia (art. 1008 – 1010 KC). W razie wydziedziczenia zstępnego jego zstępni są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę (art. 1011 KC).
W celu obliczenia zachowku należy najpierw określić udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wyjść trzeba tutaj od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym przy operacji tej, zgodnie z art. 992 KC, uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następie udział ten mnoży się, stosownie do art. 991 § 1 KC, przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2. Otrzymany wynik to właśnie udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993 – 995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartość spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną – z dnia 26 marca 1985 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 75/84, opubl. OSP 1988, nr 2, poz. 27), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób. Wartość przedmiotu darowizny na potrzeby doliczenia oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku (art. 995 KC). Pewne jednak darowizny zostały wyłączone od doliczania, w szczególności drobne, zwyczajowo przyjęte, oraz dokonane dawniej niż przed dziesięciu laty, licząc od otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 KC).
Zamyka obliczanie zachowku operacja mnożenia substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Jej wynik wyraża wysokość należnego zachowku.
Uprawniony należny mu zachowek, obliczony w powyższy sposób, może otrzymać przede wszystkim w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny (art. 991 § 2 KC). Gdy jednak to nie nastąpi, przysługuje mu – w myśl powołanego przepisu – przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (roszczenie o zachowek).
Stąd jednoznaczny wniosek, że o powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli otrzymał, roszczenie o zachowek nie przysługuje mu. Jeżeli natomiast nie otrzymał, roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy, i choćby współspadkobierca – adresat jego roszczenia sam też był uprawniony do zachowku. Powyższy wniosek znajduje potwierdzenie w przepisach art. 999 i art. 1005 § 1 KC, regulujących sytuacje, w których spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawiony do zachowku. Zrozumiałe, że odpowiedzialność spadkobiercy obowiązanego do zapłaty zachowku, który sam jest uprawniony do zachowku, ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny (art. 1000 KC) – por. wyrok SN z dnia 14 marca 2008 r. w sprawie o sygn. akt IV CSK 509/07, opubl. Legalis, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r. w sprawie o sygn. akt II CK 444/02, opubl. Legalis.
Konstatując ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek.
Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 75/84, opubl. OSN 1985, Nr 10, poz. 147 – obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Stanowisko to zostało potwierdzone w licznych orzeczeniach (np. uchwała SN z dnia 7 maja 1985 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 69/84, opubl. OSN 1986, Nr 3, poz. 24, wyrok SN z dnia 25 maja 2005 r. w sprawie o sygn. akt I CK 765/04, opubl. Legalis, wyrok SN z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie o sygn. akt I CSK 599/11, opubl. Legalis, wyrok SN z dnia 13 czerwca 2013 r. w sprawie o sygn. akt V CSK 385/12, opubl. Legalis, wyrok SN z dnia 6 marca 2014 r. w sprawie o sygn. akt V CSK 209/13, opubl. Legalis).
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2008 r. w sprawie o sygn. akt IV CSK 509/07, opubl. MoP 2009, Nr 9, s. 510 punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 KC).
Wartość spadku w celu określenia zachowku ustala się według cen z chwili orzekania o zachowku – por. wyrok SN z dnia 25 maja 2005 r. w sprawie o sygn. akt I CK 765/04, opubl. Legalis, uchwała SN z dnia 26 marca 1985 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 75/84, opubl. Legalis.
Dla ustalenia wartości spadku miarodajne są ceny rynkowe (tak np. wyrok SN z dnia 23 maja 2013 r. w sprawie o sygn. akt I CSK 701/12, opubl. Legalis).
Na zachowek uprawnionego należy zaliczyć wartość otrzymanych przez niego oraz – jeśli jest dalszym zstępnym spadkodawcy – jego wstępnych: darowizn, a także przeznaczonych zapisów i czystą wartość odziedziczonego spadku.
Istotną dla określenia stanu przedmiotu darowizny, według art. 995 § 1 KC jest jedynie chwila dokonania darowizny – por. wyrok SN z dnia 13 czerwca 2013 r. w sprawie o sygn. akt V CK 385/12, opubl. Legalis.
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC – por. wyrok SN z dnia 30 stycznia 2008 r. w sprawie o sygn. akt III CSK 255/07, opubl. Legalis.
Roszczenie o zachowek jest dziedziczne według szczególnych reguł (art. 1002 KC). W razie nadużycia roszczenia o zachowek, jego wysokość może być wyjątkowo obniżona na podstawie art. 5 KC (por. orz. SN z dnia 11 listopada 1954 r. w sprawie o sygn. akt I CR 1573/54, opubl. OSN 1955, Nr 3, poz. 63; uchwała SN z dniac19 majac1981 r. w sprawie o sygn. akt III CZP 18/81, opubl. OSN 1981, Nr 12, poz. 228, wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie o sygn. akt IV CK 215/03, opubl. Biul. SN 2004, Nr 11, wyrok SA w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 99/11, opubl. OSAB 2011, Nr 1, s. 21).
W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego nie powinna pomijać, iż prawo do zachowku przysługujące uprawnionemu ze względu na bardzo bliski stosunek rodzinny między nim a spadkodawcą służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (por. wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie o sygn. akt IV CK 215/03, opubl. Legalis).
Przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku należy zachować szczególną ostrożność, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi tylko wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musi być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku obniżenie go na podstawie art. 5 KC musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa – por. wyrok SN z dnia 14 marca 2018 r. w sprawie o sygn. akt II CSK 276/17, opubl. Legalis.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem skierowanym przeciwko L. J., powód M. D. wniósł o zasądzenie od pozwanej na swoją rzecz kwoty 100 000 zł z ustawowymi odsetkami. W uzasadnieniu podano, iż żądana kwota stanowi zachowek należny powódce po zmarłym T. D. Powód podał, że jest spadkobiercą ustawowym po tej osobie (w ułamku 1/3) i nie otrzymał żadnej kwoty z tytułu zachowku. Pozwana natomiast otrzymała od spadkodawcy i jego żony darowiznę nieruchomości, który to majątek stanowił cały majątek spadkowy. Zdaniem powoda przysługuje mu od pozwanej zachowek w żądanej kwocie. Skoro bowiem wartość całej darowizny wynosiła 1 200 000 zł, to wartość darowizny spadkodawcy wyniosła 600 000 zł, a więc powodowi przypadać powinna kwota 600 000 * 1/3 * 1/2 = 100 000 zł.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa. Po pierwsze podniosła, iż wbrew literalnemu brzmieniu, powołana przez powoda umowa darowizny, stanowiła de facto umowę dożywocia, co uniemożliwia zasądzenie zachowku. Po drugie, pozwana podniosła, że z uwagi na wyjątkowo złe relacje między powodem, a spadkobiercą winno wchodzić w rachubę zastosowanie oddalenie powództwa z uwagi na zasady współżycia społecznego.
Powód formalnie był legitymowany do uzyskania od pozwanej zachowku, powołana przez powoda podstawa prawna żądania pozwu (art. 991 § 2 KC) była poprawna, choć należałoby ją uzupełnić o przepisy art. 991 § 1 KC oraz – przede wszystkim o art. 1000 KC). Poprawnie powód wskazał też metodę obliczenia zachowku (choć do obliczeń przyjął dowolnie sumę 600 000 zł, jako wartość darowizny otrzymanej przez pozwaną).
Sąd uznał za bezzasadny zarzut strony pozwanej, na mocy którego pozwana twierdziła, iż wbrew literalnemu brzmieniu umowa darowizny była w istocie umowa dożywocia – art. 908 i n. KC (wówczas nie wchodzi w grę roszczenie o zachowek z art. 1000 KC). Zdaniem Sądu, zgodny zamiar stron, wyrażony w treści umowy (sporządzonej w formie aktu notarialnego) był taki, jak to sformułowano w treści umowy – a mianowicie stronom chodziło niewątpliwie o dokonanie darowizny na rzecz pozwanej, a uzgodnione w umowie ciężaru, obciążające pozwaną nie zmieniały istoty umowy, choć rzeczywiście w pewnym stopniu rzeczywiście zbliżały ją do umowy o dożywocie. Gdyby strony w istocie zdecydowałyby się na zawarcie tej właśnie umowy – na pewno notariusz taki właśnie akt notarialny przygotowałby dla stron. Nie było żadnego sensu spisywać fikcyjną umowę darowizny (ukrywając umowę dożywocia), gdyż nie przyniosłoby to nikomu jakichkolwiek korzyści.
Roszczenie powoda było jednak sprzeczne z normami moralnymi, czyli z zasadami współżycia społecznego. Jak słusznie podnosiła strona pozwana w trakcie procesu, powód od wielu lat prezentował naganne zachowanie wobec spadkodawcy. Odwiedzał go sporadycznie, nie interesował się jego losem (nie wiedział nawet o tym, na jak poważną i bolesną chorobę cierpi). Nie wpierał go w żaden sposób, a mając na pewno rozeznanie o niełatwej sytuacji ojca, choćby ze względu na wydatki na leki, prosił go o pieniądze na papierosy. Szczególnie nagannie zachował się bezpośrednio przed śmiercią ojca i zaraz po niej. Mieszkając w pobliżu nie zainteresował się (po uzyskaniu informacji od pozwanej) ojcem, nie odwiedził go w szpitalu, nie informował się nawet u pozwanej na temat jego stanu zdrowia. Powód tłumaczył się przed sądem pracą na żniwach i – ogólnie – brakiem czasu. Nie zainteresował się kwestiami pogrzebu i nagrobka. Na grobie odwiedza rodziców sporadycznie.
Nie bez znaczenia była też dla Sądu aktualna sytuacja życiowa i materialna stron. Pozwana nadal mieszka w otrzymanym w darowiźnie domu (w którym zresztą mieszka od zawsze), na jego remont przeznaczyła całą kwotę uzyskaną ze sprzedaży ziemi, a jej sytuacja materialna nie jest może tragiczna, ale również nie jest dobra. Powódka jest pracownikiem fizycznym, pracuje z wynagrodzeniem w wysokości najniższej krajowej, jej mąż ma podobne dochody. Pozwana nie ma oszczędności ani innego majątku. Z całą pewnością więc uiszczenie przez nią jakiejkolwiek kwoty na rzecz powoda z tytułu zachowku wiązałoby się dla pozwanej i jej rodziny ze sporymi wyrzeczeniami. Z drugiej strony – powód nie jest w rewelacyjnej sytuacji materialnej, nie jest ona jednak również zła – powód i jego żona mają stały dochód, nie mają żadnych zobowiązań kredytowych, ani nikogo na utrzymaniu. Podsumowując, Sąd oddalił w całości powództwo, z przyczyn wyżej wskazanych. Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – XIV Wydział Cywilny z siedzibą w Pile z dnia 29 września 2020 r. XIV C 1068/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
