Zgodnie z przepisem art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy w ważnym testamencie albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Przepis art. 926 § 2 KC wyraża zatem generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Testament jest jedyną czynnością prawną, która może być dokonana na wypadek śmierci (mortis causa), co oznacza, że skutki prawne związane z rozrządzeniami testamentowymi powstają dopiero z chwilą śmierci testatora. Jest to czynność jednostronna, osobista, nieskierowana do żadnego adresata. Ponadto rozrządzenie testamentowe może być w każdym czasie dowolnie zmienione lub odwołane (art. 943 KC), przy czym zgodnie z art. 944 § 1 KC sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Zgodnie z art. 949 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą (§ 1). Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (§ 2).
Jak wskazał SN w uchwale z dnia 23.10.1992 r. (III CZP 90/92, OSNCP z 1993 r. Nr 1-2, poz. 4) wykładnia, tak werbalna jak i funkcjonalna, przepisu art. 949 § 2 KC prowadzi do wniosku, że istnienie możliwości ustalenia w postępowaniu sądowym, za pomocą dostępnych sądowi dowodów, daty sporządzenia testamentu własnoręcznego, nie może być uznane za równoznaczne z możliwością doprowadzenia w ten sposób do uznania za ważny testamentu sporządzonego z naruszeniem ustawowego wymagania zaopatrzenia go w datę. Treść przepisu art. 949 § 2 KC w zestawieniu z jego § 1 oraz z art. 958 KC wskazuje na to, że ważność testamentu własnoręcznego, w którym brak jest daty jego sporządzenia, nie zależy od możliwości ustalenia czy też stwierdzenia brakującej daty, lecz uzależniona jest od innej przesłanki, a mianowicie od tego, czy powyższy brak nie wywołuje wątpliwości co do okoliczności wymienionych w tym przepisie, a więc co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. W takiej sytuacji przedmiotem wyjaśniania, badania i ustalania powinny być wymienione wyżej okoliczności, nie zaś to, kiedy testament został sporządzony. Ustalona w postępowaniu sądowym data sporządzenia testamentu może być natomiast uznana za jeden z faktów pozwalających na wyciągnięcie wniosku (przyjęcie domniemania faktycznego) co do niewystępowania wątpliwości, o których mowa w powoływanym przepisie. Brak daty w testamencie własnoręcznym pociąga za sobą jego nieważność tylko wtedy, gdy postępowanie sądowe nie doprowadzi do usunięcia wątpliwości, o jakich mowa w art. 949 § 2 KC Przy ich wyjaśnianiu sąd bierze pod uwagę także dowody wskazujące datę sporządzenia testamentu.
Na zdolność testowania nie ma wpływu stan psychiczny (choroba psychiczna) testatora, gdyż takiej przesłanki negatywnej testowania przepisy nie wymieniają. Stan taki może jedynie stanowić o wadzie oświadczenia woli testatora w warunkach prawnych, o których mowa w art. 945 § 1 KC Zakres zastosowania art. 949 § 2 i art. 945 § 1 i 2 KC należy uznać za rozłączny. Zdolność testowania, to według art. 949 § 2 KC ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenia jest dla spełnienia przesłanek przewidzianych w art. 944 KC stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych. Jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną nieważnością tej czynności. Z art. 945 § 2 KC, odwołującego się do § 1 tego artykułu, wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie, a wśród nich nie ma zdolności testowania. Zastosowanie więc art. 945 § 2 KC w odniesieniu do przesłanek, o których stanowi art. 949 § 2 KC, jest wyłączone. Reasumując, zamieszczone w art. 949 § 2 KC sformułowanie „nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu” odnosi się wyłącznie do tego, czy spadkodawca ma pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 KC) i pozostaje bez związku z wadami oświadczenia woli spadkodawcy (art. 945 KC) (tak m.in. SN w postanowieniu z dnia 6.11.2014 r., II CSK 103/14, Legalis nr 1180171).
Zdolność testowania została uregulowana w art. 944 § 1 KC, zgodnie z którym sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Stosownie do treści art. 11 KC pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości, natomiast zgodnie z art. 12 KC nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Stosownie do treści art. 15 KC ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.
Przepis art. 946 zd. I KC przewiduje, że odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Zgodnie z art. 961 KC jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Przepis art. 670 KPC oznacza, że sąd spadku nie jest związany treścią wniosku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, lecz obowiązany jest z urzędu ustalić, kto jest spadkobiercą. W szczególności sąd spadku obowiązany jest z urzędu ustalić, czy spadkodawca pozostawił testament. Jednakże jeżeli ustali, że spadkodawca pozostawił testament, ale nie poweźmie wątpliwości, że jest on nieważny lub nieskuteczny, to nie jest obowiązany do przeprowadzania z urzędu dowodów celem potwierdzenia jego ważności i skuteczności lub stwierdzenia, że jest nieważny lub nieskuteczny. Uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku może podnieść zarzut nieważności (np. art. 945 § 2 KC.) lub nieskuteczności testamentu. Jeżeli podniesie taki zarzut, ale nie wywoła on wątpliwości sądu co do ważności lub skuteczności testamentu, sąd spadku także nie ma obowiązku z urzędu przeprowadzania dowodów na te okoliczności ani prowadzenia dochodzenia celem wykrycia istnienia takich dowodów. W takiej sytuacji mają zastosowanie ogólne zasady dowodowe (m.in. art. 232 KPC). Na uczestniku postępowania, który podniósł zarzut, spoczywa ciężar udowodnienia jego prawdziwości (art. 6 KC) (tak m.in. SN w postanowieniu z dnia 16.10.2002, IV CK 178/02, OSNC z 2004 r. Nr 2, poz. 25).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie ujawniono w istocie trzy testamenty: pierwszy własnoręcznie sporządzony przez spadkodawcę, podpisany i opatrzony datą w dniu 28 maja 1993 r., drugi sporządzony w formie aktu notarialnego w dniu 10 lutego 1998 r., w którym do spadku A. Ł. powołał swoje dwie córki, tj. wnioskodawczynię i uczestniczkę V. C. w udziałach po 1/2 oraz trzeci, również sporządzony przed notariuszem w dniu 23 listopada 2009 r., którym A. Ł. odwołał w całości poprzednio sporządzony testament notarialny z dnia 10 lutego 1998 r. Jako, że wnioskodawczym i uczestnicy nie kwestionowali żadnego z trzech ujawnionych w toku przewodu sądowego testamentów, zaś ostatnie oświadczenie spadkodawcy nie zawierało innych rozrządzeń na wypadek po śmierci, poza tym, że odwołało testament notarialny z dnia 10 lutego 1998 r. (tj. drugi w kolejności sporządzania), istotą w niniejszej sprawie było rozstrzygnięcie, czy dziedziczyć winni spadkobiercy testamentowi powołani przez spadkodawcę pierwszym własnoręcznym testamentem, czy też w grę wchodzą przepisy o dziedziczeniu ustawowym. W tym miejscu podkreślić trzeba, że wbrew twierdzeniom uczestniczki V. C., pierwszym testamentem spadkodawca powołał do dziedziczenia wyłącznie swojego wnuka A. G. (1), albowiem jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku (art. 961 KC).
Wnioskodawczyni i uczestnicy byli zgodni co do tego, że w dacie sporządzania testamentu własnoręcznego majątek spadkowy obejmował mieszkanie o wartości 120 000 zł i samochód osobowy o wartości 4 000 zł. Skoro zaś mieszkanie zostało przeznaczone wnukowi, samochód zaś w udziałach po Vi córkom spadkodawcy, stosownie do brzmienia cytowanego przepisu uznać należy, że to właśnie A. G. (1) był powołany do całości spadku, pozostałe zaś rozrządzenia zawarte w przedmiotowym testamencie, to zapisy, zaś kwestie związane ze wzajemnymi rozliczeniami to polecenie. Biorąc zatem pod uwagę treść pierwszego testamentu, oraz kolejnego testamentu notarialnego, w którym spadkodawca do całości spadku powołał wyłącznie swoje dwie córki w udziałach wynoszących po 1/2, nie ulega wątpliwości, że poprzez sporządzenie kolejnego testamentu- tym razem notarialnego w dniu 10 lutego 1998 r. nastąpiło odwołanie testamentu własnoręcznego. Zgodnie bowiem z art. 946 KC odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Zatem w świetle brzmienia powołanego przepisu, wobec całkowicie odmiennej treści dwóch kolejnych testamentów tj. holograficznego z dnia 28 maja 1993 r. i notarialnego z dnia 10 lutego 1998 r. nie ulega wątpliwości, że poprzez sporządzenie drugiego z testamentów pierwszy uległ odwołaniu. Szczególnego zaś podkreślenia wymaga to, że późniejsze odwołanie drugiego w kolejności testamentu w żadnej mierze nie powoduje automatycznego przywrócenia skuteczności testamentu pierwszego- tj. holograficznego. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Sądu Najwyższego skutki prawne odwołania testamentu i odwołania testamentu odwołującego testament następują z chwilą otwarcia spadku z tym, że odwołanie testamentu odwołującego nie przywraca skuteczności testamentu pierwotnie odwołanego. Odwołanie testamentu powoduje utratę skuteczności pierwszego testamentu, której nie odzyskuje on w wyniku kolejnego odwołania; przywrócenie skuteczności pierwotnego powołania może nastąpić jedynie w wyniku wyrażenia takiej woli przez spadkodawcę (vide postanowienie SN z 28 stycznia 2009 r. IV CSK 355/08, postanowienie SN z 08.01.2002 r. I CKN 482/00).
Postępowanie dowodowe, nie wykazało, aby wolą A. Ł. było powołanie do dziedziczenia wyłącznie swojego wnuka, skoro całkowicie pominął go w drugim testamencie sporządzonym piętnaście lat później. Przeciwnie, fakt, że spadkodawca kilka lat przed śmiercią zawarł nowy związek małżeński a tuż po zawarciu małżeństwa odwołał testament notarialny, którym powołał do dziedziczenia wyłącznie swe córki wskazuje, że wolą spadkodawcy było aby jego nowa żona B. Ł. również po nim dziedziczyła.
W takim stanie rzeczy mimo, iż w ciągu swojego życia spadkodawca A. Ł. sporządził trzy testamenty- wobec ich treści żaden z nich nie pozostaje skuteczny- doszło do dziedziczenia ustawowego w oparciu o art. 931 § 1 KC, w myśl którego w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Jak wynika z niekwestionowanych w sprawie dowodów w postaci zapewnień spadkowych wnioskodawczym i uczestników oraz aktów stanu cywilnego spadkodawca w dniu śmierci był żonaty z B. Ł. oraz miał dwie córki z poprzedniego małżeństwa tj. wnioskodawczynię i uczestniczkę V. C.. Mając na uwadze powyższe, Sąd stwierdził nabycie spadku, stosownie do brzmienia art. 931 § 1 KC przez ww., tj. żonę i dwie córki, po 1/3 każda z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 2 listopada 2015 r. I Ns 959/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
