W myśl art. 1019 § 1 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Konstrukcja uchylenia się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1019 § 1 KC) została rozciągnięta na sytuacje, w których pod wpływem błędu spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia w terminie (art. 1019 § 2 KC), a więc takie, w których w istocie spadkobierca uchyla się nie od skutków prawnych swego oświadczenia, lecz od skutków biernego zachowania się – niezłożenia oświadczenia. W tych wypadkach skuteczne uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia w terminie powoduje wyłączenie działania fikcji prostego przyjęcia spadku, wynikającej z art. 1015 § 2 zd. 1 KC.
Oświadczenie dotyczące spadkobrania jest jednostronną czynnością prawną, do której mają zastosowanie przepisy ogólne o wadach oświadczenia woli dotyczące błędu lub groźby (art. 84 i 87 KC, ze zm. wynikającymi z art. 1019 KC). Tak więc spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli takie zachowanie było konsekwencją błędu prawnie istotnego co do przedmiotu spadku, a do uchylenia się dojdzie przed sądem, który dokonuje jego zatwierdzenia i jednocześnie złoży oświadczenie, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Oświadczenie o uchyleniu się od tych negatywnych skutków powinno być złożone, zgodnie z art. 88 § 2 KC przed upływem roku od wykrycia błędu. Sąd dokonuje kontroli dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli, jak i niezłożenia wymaganego oświadczenia, pod kątem spełnienia ustawowych przesłanek. Powołanie się przez spadkobiercę, zgodnie z na działanie pod wpływem błędu wymaga wykazania, że błąd był istotny, dotyczył czynności prawnej i znajduje usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego stan niewiedzy spadkobiercy o długach obciążających dany spadek określa się w różny sposób. Mówi się o błędzie co do „przedmiotu spadku”, „stanu spadku”, „stanu majątku spadkowego”, „istotnych właściwości spadku” i innych. Mylne wyobrażenie spadkobiercy o stanie spadku może odnosić się do samego faktu istnienia długów spadkowych oraz ich wysokości. Błąd istotny spadkobiercy co do stanu spadku można ogólnie ująć jako taki błąd, który uzasadniałby przypuszczenie, że gdyby składający nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia oznaczonej treści. Oświadczenie o przyjęciu spadku po określonym spadkobiercy łączy się z reguły z przekonaniem, że dojdzie do powiększenia majątku spadkobiercy w wyniku dziedziczenia lub przynajmniej do niepogorszenia jego sytuacji majątkowej.
Dodatkowo o błędzie, co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy”. Stwierdzenie, że spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w przedmiocie nabycia lub odrzucenia spadku, nie dołożył należytej staranności w celu pozyskania wiedzy o stanie spadku (art. 1019 § 2 KC), powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było od niego wymagać. (tak postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12) W ocenie Sądu taka sytuacja nie zachodzi w realiach rozpoznawanej sprawy.
Podstawę tezy o niedołożeniu należytej staranności powinna stanowić ocena uwzględniająca konkretne okoliczności sprawy nieodzowne do ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od strony. Jak wynika z uzasadnienia orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w sprawie o sygn. akt IV CK 799/04 w dniu 30.06.2005 r., dopiero niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji, działań mogłoby prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd, co do przedmiotu spadku. Skuteczność powołania się na błąd, co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
A. P. (1) i P. P. (2) wystąpili w imieniu swoich małoletnich dzieci – M. P. (1) i M. P. (2), o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłym M. G. (1). Uzasadniając wniosek podali, że przyczyną niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich było przedłużające się postępowanie sądowe w przedmiocie wyrażenia zgody na złożenie oświadczenia spadkowego przez przedstawicieli ustawowych małoletnich wnioskodawców. Wniosek o zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po M. G. (1) był uzasadniony w przypadku M. P. (1), natomiast wniosek M. P. (2) podlegał oddaleniu.
Skoro wnioskodawcy powoływali się na błąd, ich uprawnienie do uchylenia się od skutków niezachowania terminu do złożenia oświadczenia wygasało z upływem roku od wykrycia błędu. Termin ten został zachowany albowiem wykrycie okoliczności przekroczenia terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku nastąpiło już po uzyskaniu odpisu prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w Gliwicach (Wydział Rodzinny) zatem najwcześniej 4 listopada 2014 r.
Wyjaśnienia wymaga przy tym kwestia charakteru określonego w art. 1015 § 1 KC terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku – terminu 6 miesięcy. Jest to termin zawity prawa materialnego, co oznacza, że z chwilą jego upływu wygasa uprawnienie do skorzystania z tego prawa podmiotowego, a oświadczenie złożone po upływie terminu nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Upływ terminu uwzględniany jest z urzędu i nie ma żadnych możliwości jego przedłużenia (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 r., V CSK 18/12). Wprawdzie orzecznictwo z ostatnich dwóch lat wskazuje na możliwość zatrzymania biegu przedmiotowego terminu, jednakże Sąd uznał, że do stanowiska takiego brak jednoznacznych przepisów prawa i jego zajęcie w niniejszej sprawie a w konsekwencji uznanie, że bieg terminu został wstrzymany a oświadczenie zostało złożone w terminie, spowodowałoby dla mał. wnioskodawcy zaistnienie niepewności jej sytuacji na gruncie prawa. Jak wskazano żaden z przepisów prawa nie daje mał. wnioskodawcy możliwości powołania się na okoliczność ewentualnego wstrzymania biegu terminu do złożenia oświadczenia. W konsekwencji losy mał. wnioskodawcy uzależnione byłyby od stanowiska zajętego przez sąd w przyszłym postępowaniu spadkowym, od interpretacji przepisów prawa.
Mając na uwadze powyższe, Sąd uznał, iż termin na złożenie oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku upłynął i małoletnia M. P. (1), reprezentowana przez swoich przedstawicieli ustawowych, zasadnie domagała się zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku.
Przedstawiciele ustawowi małoletniej, w czasie biegu terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, wystąpili z wnioskiem o zezwolenie im na złożenie takiego oświadczenia, uznając podjęte czynności za właściwe dla skutecznego odrzucenia spadku w imieniu małoletnich, jednakże samo oświadczenie złożyli po upływie 6 – miesięcznego terminu. W ocenie Sądu, niedochowanie terminu do złożenia oświadczenia w imieniu małoletniej było niezawinione, w znacznej mierze niezależne od inicjatywy jej przedstawicieli ustawowych. Sąd uznał, że małoletnia wnioskodawczyni M. P. (1), nie może ponosić konsekwencji konieczności przeprowadzenia całej procedury uzyskania zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem dziecka a następnie odebrania oświadczenia. W przekonaniu Sądu, postępowanie przedstawicieli ustawowych M. P. (1), zmierzające do uzyskania zezwolenia na odrzucenie spadku po M. G. (1), nie nosiło znamion nierzetelności, pomimo złożenia wniosku w tym przedmiocie w marcu. Sąd uznał, że zaistniał po stronie przedstawicieli ustawowych małoletniej wnioskodawczyni błąd co do prawa a to w kwestii założenia przez nich, że podjęte czynności są wystarczające i skuteczne dla dochowania terminu 6 miesięcy na złożenie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku. Błąd ten Sad ocenił jako prawnie istotny a jednocześnie jego wystąpienie Sąd uznał za usprawiedliwione okolicznościami, niezawinione przez przedstawicieli ustawowych małoletniej.
Jednocześnie, Sąd nie mógł uwzględnić wniosku o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez małoletniego M. P. (2). Jak bowiem ustalono w toku postępowania, w dacie śmierci spadkodawcy M. G. (1), małoletni M. P. (2) nie był jeszcze dzieckiem poczętym. Jest to o tyle wiarygodne, że M. P. (2) urodził się w dniu (…), rodząc się po 9 miesięcznym okresie ciąży jego matki A. P. (1). Tym samym, małoletni został poczęty najwcześniej z początkiem listopada 2012 roku, a zatem już po śmierci spadkodawcy. Tymczasem zgodnie z treścią art. 927 § 2 KC spadkobiercą może być dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku (w chwili śmierci spadkodawcy), jeżeli urodzi się żywe. W konsekwencji, małoletni M. P. (2) nie należy do kręgu spadkobierców po M. G. (1), a tym samym złożone w jego imieniu oświadczenie spadkowe nie mogło odnieść skutku. Wobec tego Sąd orzekł jak w punkcie 2 sentencji postanowienia. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 17 lipca 2015 r. I Ns 24/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
