Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Z § 2 art. 991 KC wynika, że ustawa daje spadkodawcy wybór co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku. Spadkodawca może bowiem powołać takiego uprawnionego do dziedziczenia po sobie, ustanowić na jego rzecz zapis, albo też – jeszcze przed swoją śmiercią – dokonać na jego rzecz darowizny. Dopiero w sytuacji, gdy uprawniony nie otrzymał – w żadnej postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia.
Instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniu z tego tytułu (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 r. w sprawie III CZP 75/84, której nadano moc zasady prawnej).
W pierwszej kolejności zatem należy określić udział w jakim uprawniony do zachowku byłby powołany do dziedziczenia z ustawy, stosownie do art. 992 KC, i pomnożyć go przez ułamek wskazany w art. 991 § 1 KC. Uzyskany wynik stanowi udział spadkowy będący podstawą do obliczenia zachowku. Następnym etapem jest ustalenie substratu zachowku (art. 993 – 995 KC) będącego czystą wartością spadku, różnicą pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do niego, według stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania, a stanem biernym, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem wynikających z zapisów i poleceń.
Zgodnie z art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Stosownie zaś do art. 1009 KC przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Wydziedziczenie może nastąpić tylko w ważnie sporządzonym testamencie, nieważność testamentu w całości zawsze powoduje nieważność wydziedziczenia. Wydziedziczenie nie może być ograniczone warunkiem lub terminem, musi jednak wskazywać przyczynę wydziedziczenia. Spadkodawca formułując rozrządzenie o wydziedziczeniu nie musi posługiwać się przy tym terminologią ustawową, musi jednak wyraźnie wyjawić swój zamiar pozbawienia prawa do zachowku określonej osoby oraz wskazać przyczynę takiego rozrządzenia. Wskazanie jednakże w testamencie przyczyny wydziedziczenia nie zawsze przesądza o skuteczności wydziedziczenia. Dana przyczyna bowiem musi rzeczywiście istnieć, stąd też spadkobierca bezpodstawnie wydziedziczony może dochodzić zachowku powołując się na bezzasadność wydziedziczenia.
Artykuł 1008 KC ustala zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia. Przepis ten, jak wskazano powyżej, wymienia trzy przyczyny wydziedziczenia.
Przyczyna wydziedziczenia określona w art. 1008 pkt 1 KC wymaga łącznego spełnienia trzech przesłanek:
- sprzeczności postępowania z zasadami współżycia społecznego,
- uporczywości takiego postępowania,
- dezaprobaty spadkodawcy.
Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego występuje wówczas, gdy dane zachowanie jest długotrwałe, wielokrotne i z zasady dotyczy nagannego trybu życia uprawnionego do zachowku, np. alkoholizm, narkomania, przestępczy tryb życia. Istotne jest przy tym, by spadkodawca wyraził dezaprobatę dla określonego zachowania wydziedziczonego.
Zgodnie z art. 1008 pkt 2 KC wydziedziczenie może być uzasadnione dopuszczeniem się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Jeżeli chodzi o ustalenie, czy w konkretnym przypadku zostało popełnione wskazane w tymże przepisie przestępstwo należy odwołać się do regulacji zawartej w przepisach kodeksu karnego. Na użytek wydziedziczenia nie jest jednak konieczne skazanie uprawnionego do zachowku za dane przestępstwo prawomocnym wyrokiem karnym. Stąd też popełnienie przestępstwa może być ustalane w postępowaniu cywilnym, jednakże sąd jest związany wyrokiem karnym w granicach art. 11 KPC. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, pod wyrażeniem „osoba najbliższa” należy rozumieć osoby związane ze spadkodawcą tak silnymi więzami uczuciowymi, iż czyn popełniony przeciwko jednej z tych osób można – z punktu widzenia dolegliwości, krzywdy czy cierpienia spadkodawcy – postawić „prawie że w równym rzędzie” z czynem popełnionym przeciwko samemu spadkodawcy.
Przyczyna wydziedziczenia wymieniona w art. 1008 pkt 3 KC polega na uporczywym niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Zachowanie uprawnionego do zachowku odnosi się do osoby spadkodawcy i dotyczy niedopełniania obowiązków rodzinnych względem niego, np. niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie itp. Należy jednak podkreślić, że wskazane zachowanie musi nosić cechy uporczywości, czyli musi być długotrwałe czy wielokrotne. W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 KC, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r. w sprawie II CKN 1397/00).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka A. G. wniosła pozew przeciwko B. A. o zapłatę kwoty 45.000 zł, z odsetkami ustawowymi tytułem zachowku po ojcu S. A.. Podniosła, że oświadczenie o wydziedziczeniu jej, zawarte w testamencie notarialnym jest bezskuteczne, bowiem nie zachodziły podstawy do wydziedziczenia.
W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa, zarzucając, że przyczyny wydziedziczenia powódki zachodziły, spadkodawca próbował nawiązać kontakt z powódka, ale ta odmawiała, jednocześnie docierały do niego sygnały o nagannym postępowaniu powódki, zabawowym stylu życia, utrzymywaniu przypadkowych kontaktów seksualnych, związaniu się z mężczyzną, który wskutek tego porzucił rodzinę. Z ostrożności procesowej pozwany zaprzeczył wskazanej wartości nieruchomości.
Oświadczenie o wydziedziczeniu powódki, zawarte w testamencie notarialnym, należało uznać za bezskuteczne. Sąd podziela stanowisko powódki, że nie zachodziły podstawy do wydziedziczenia (art. 1008 KC) Spadkodawca nie skonkretyzował o jakie zachowania powódki mu chodziło, kiedy zarzucił jej postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego oraz uporczywe niedopełnianie względem niego obowiązków rodzinnych. Sam przez większość życia nie interesował się losem córki, ograniczając relacje do niezbędnego minimum, w postaci zapłaty alimentów, zasądzonych przez sąd. Nawet w sytuacji, gdyby przyjąć, że tuż przed śmiercią, w obliczu choroby, podjął bezskuteczną próbę kontaktu z córką, to niechęć powódki do jego osoby, w okolicznościach niniejszej sprawy, była uzasadniona. Powódka była już wtedy dorosłą i ukształtowaną osobą, żyjącą do tej pory w poczuciu krzywdy i odrzucenia, utrwalanym zresztą przez lata przez matkę, która swoim postępowaniem również ograniczała dostęp spadkodawcy do córki, a co najmniej ich właściwych relacji nie popierała i nie ułatwiała.
Okoliczność, że powódka, osoba młoda, lubiła rozrywki, tj. dyskoteki, wycieczki, zabawy, nie czyniąc przy tym nikomu krzywdy, nie oznacza, że postępowała sprzecznie z zasadami współżycia społecznego i nie może stanowić podstawy skutecznego wydziedziczenia.
Ponadto, nawet w sytuacji, gdy powódka związała się z mężczyzną żonatym, który dla niej wyprowadził się z domu, opuszczając żonę i dwoje dzieci – w okolicznościach niniejszej sprawy również nie może być uznane za skuteczną podstawę wydziedziczenia, skoro sam spadkodawca pozostawił po sobie dziecko pozamałżeńskie (powódkę), poczęte na skutek zdrady małżeńskiej.
Istotnym w sprawie jest, że spadkodawca nigdy nie zwracał powódce uwagi, nie wzywał ani nie prosił o poprawę zachowania. Trudno zatem uznać, że jej postępowanie oceniał jako niewłaściwe, przynoszące wstyd, czy hańbę, skoro również w testamencie te ewentualne odczucia nie znalazły odzwierciedlenia.
Między spadkodawcą a powódką nie zachodziły prawidłowe relacje rodzinne, nie utrzymywali kontaktów, ale trudno uznać, w okolicznościach niniejszej sprawy, że odpowiedzialność za taki stan rzeczy ponosi powódka. W pierwszym rzędzie to na ojcu, jako rodzicu, spoczywa obowiązek dbania o dobro dziecka, o jego prawidłowe funkcjonowanie i rozwój. Obowiązek rodzicielki nie ogranicza się do łożenia na utrzymanie dziecka. To na spadkodawcy spoczywał ciężar wybudowania i zachowania właściwych relacji z córką, nawet, jeśli wymagałoby to – z uwagi na postępowanie matki powódki – egzekwowania praw rodzicielskich na drodze sądowej, poprzez domaganie się uregulowania jego kontaktów z dzieckiem. W sytuacji, gdy spadkodawca tego nie czynił, obecnie trudno dać wiarę zeznaniom świadków, zawnioskowanych przez pozwanego, którzy z uwagi na łączące ich stosunki rodzinne i towarzyskie z pozwanym, zeznawali jednostronnie na jego korzyść.
Okoliczność, że powódka nie okazywała spadkodawcy szacunku, należnego ojcu, niepochlebnie się o nim wypowiadała, nie stanowi jeszcze przesłanki wydziedziczenia, nawet, jeśli takie jej zachowanie może być ocenione negatywnie. Należy przy tym pamiętać, że na takie jej zachowanie wpływ miało postępowanie jej rodziców, w tym również samego spadkodawcy, który mógł liczyć się z przyszłymi konsekwencjami swoich decyzji w zakresie uczestniczenia w życiu córki.
Wobec bezskuteczności wydziedziczenia, powódce przysługiwało prawo do zachowku po zmarłym ojcu, na podstawie art. 991 § 1 KC. Ustalenie wysokości należnego uprawnionej zachowku wymagało przede wszystkim określenia udziału spadkowego, stanowiącego podstawę obliczenia zachowku. W niniejszej sprawie, udział powódki w spadku wynosił 1/3. Należny jej zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego (1/3 x 1/2 = 1/6). Przez powstały ułamek przemnożono następnie wartość substratu zachowku, na który składa się czysta wartość spadku. Dla celów ustalania zachowku, wartość spadku oblicza się – zgodnie z art. 995 KC – według stanu z chwili otwarcia spadku oraz według cen z chwili ustalania zachowku (orzekania o roszczeniach z tego tytułu).
Uwzględniając, ustaloną w oparciu o powyższy dowód, wartość nieruchomości, zasądzono na rzecz powódki, tytułem zachowku, kwotę 40.166 zł (482.000 x ½ udziału x 1/6). W pozostałej części powództwo podlegało oddaleniu. Sąd miał na uwadze, że powódka, po złożeniu opinii, dotyczącej wartości nieruchomości, ograniczyła powództwo do tej kwoty, przy czym nie złożyła skutecznie oświadczenia o cofnięciu pozwu w pozostałej części. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 6 czerwca 2013 r. I C 638/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
