Zgodnie z art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Jedną z form testamentu jest testament notarialny (art. 950 KC). W razie sporządzenia przez spadkodawcę testamentu, w którym rozrządzi on całym majątkiem, zaś spadkobierca wskazany w testamencie przyjmie spadek (wskutek złożenia stosownego oświadczenia albo wskutek upływu terminu na złożenie takiego oświadczenia), w rachubę wchodzi dziedziczenie na podstawie testamentu (art. 926 § 2 KC).
Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia. (art. 670 § 1 KC).
Sąd nie ustala natomiast w tym postępowaniu składu oraz wartości spadku, chyba, że jest to niezbędne w sytuacjach wskazanych w art. 961 KC, ani nie dokonuje podziału majątku spadkowego pomiędzy spadkobierców, co może nastąpić w dopiero w postępowaniu o dział spadku.
Polskie prawo spadkowe daje pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia wypływającemu z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie. Jak wynika z treści art. 941 KC, rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Podstawy dziedziczenia nie może stanowić żadna inna czynność prawna.
Dziedziczenie ustawowe, co do całości spadku ma miejsce: po pierwsze, gdy spadkodawca w ogóle nie sporządził testamentu. Po drugie, gdy spadkodawca sporządził testament, lecz jego treść ogranicza się do innych rozrządzeń, a nie zawiera powołania spadkobiercy. Ponadto, dziedziczenie ustawowe dotyczące całości spadku ma miejsce wówczas, gdy testament sporządzony przez spadkodawcę okaże się nieważny lub bezskuteczny, jak również wtedy, gdy ustanowieni w testamencie spadkobiercy lub spadkobierca nie chcą dziedziczyć i odrzucą spadek bądź nie mogą dziedziczyć, gdyż nie dożyli otwarcia spadku albo zostaną uznani za niegodnych dziedziczenia (tak między innymi Elżbieta Skowrońska – Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki” Warszawa 2002 rok, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 8 września 1975 roku, III CRN 218/75, OSNC 1976, nr 9, poz. 200; Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 października 2000 roku, II CKN 505/00).
Testament jest czynnością prawną jednostronną, osobistą, nie skierowaną do adresata, na wypadek śmierci (mortis causa), odwołalną oraz sformalizowaną do tego stopnia, iż sporządzenie go z naruszeniem przepisów o formie testamentu, skutkuje jego bezwzględną nieważnością (art. 941 KC, art. 944 § 2 KC, art. 958 KC)
Aby można mówić o testamencie niezbędne jest ustalenie, iż spadkodawca działał z wolą testowania. Innymi słowy, że celem jego działania był rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci, sporządzenie testamentu, a nie wywołanie innych skutków prawnych. Testator musi mieć świadomość tego, że reguluje losy swego majątku na czas po swojej śmierci. Jest to elementarny wymóg sporządzenia testamentu. Brak takiej świadomości po stronie spadkodawcy powoduje, że nie dochodzi w ogóle do sporządzenia testamentu, choćby według subiektywnej oceny innych osób był to testament. Ustalenie woli testowania winno nastąpić przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności sprawy, cech testatora, jego sytuacji życiowej, stanu intelektualnego i uczuciowego, formy dokonanej czynności oraz jej treści.
Sporządzenie testamentu wymaga dla swej ważności zachowania jednej z form testamentu przewidzianej w kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny dzieli testamenty na zwykłe oraz szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza testament sporządzony w formie aktu notarialnego (art. 950 KC), który dla swej ważności musi spełniać wymogi stawiane aktowi notarialnemu przez ustawę z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie (Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zmn.), w szczególności wskazane w art. 92 tejże ustawy.
Stosownie do treści art. 959 KC, spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych (art. 960 KC)
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 KC). Odwołanie może nastąpić w sposób wyraźny bądź dorozumiany. Stosownie do treści art. 946 KC, spadkodawca może odwołać testament w ten sposób, że sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. W przypadku, gdy spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 KC).
Wyraźne lub dorozumiane odwołanie wcześniejszego testamentu w całości lub w części nastąpi jedynie wówczas, gdy późniejszy testament jest ważny. Nieważność testamentu sporządzonego później, z jakichkolwiek przyczyn, oznacza iż nie wywrze on żadnych skutków prawnych, a zatem nie odwoła także testamentu wcześniejszego (tak również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 22 stycznia 1974 roku, III CRN 326/73, OSNCP 1974, nr 1, poz. 199, Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki.” Warszawa 2002 rok).
Stosownie do art. 945 § 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, pod wpływem groźby. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (§ 2 art. 945 KC).
Przez pojęcie braku świadomości należy jednak rozumieć stan charakteryzujący się zupełnym brakiem rozeznania sytuacji i przedsiębranych przez siebie kroków, choć nie musi on polegać na pełnym zaniku świadomości (np. w efekcie omdlenia) czy też ustaniu czynności mózgu (por. post. SN z 30.4.1976 r., III CRN 25/76, OSP 1977, Nr 4, poz. 78; wyr. SN z 7.2.2006 r., IV CSK 7/05, z glosą M. Zachariasiewicza, Rej. 2008, Nr 12, s. 142 i nast.; R. Trzaskowski, Wady oświadczenia woli w perspektywie kodyfikacyjnej, SPP 2008, Nr 3, s. 49). Brak swobody oznacza z kolei stan, w którym osoba rozpoznaje co prawda sens własnego i obcego działania, ale pod wpływem negatywnego oddziaływania pewnych czynników psychicznych wyłączona jest możliwość swobodnego (nieskrępowanego) decydowania. Chodzi przy tym niewątpliwie jedynie o uwarunkowania psychicznej natury tkwiące niejako w samej osobie składającej oświadczenie woli, a nie umiejscowione w zewnętrznej sytuacji, w której osoba ta funkcjonuje.) tak E.Gniewek w: Kodeks cywilny. Komentarz, opubl. Legalis/
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Spadkodawczyni J. G. (3) sporządziła co prawda testament własnoręczny, ale jest on nieważny. Zgodnie bowiem z art. 945 § 1 pkt 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. J. G. (1), w dacie sporządzani testamentu, pozostawała właśnie w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a to w związku z nieleczoną chorobą psychiczną, która w dacie sporządzenia testamentu własnoręcznego była w okresie zaostrzenia objawów.
Ustalenia Sądu wskazują, że co najmniej od połowy 2012 r. doszło u spadkodawczyni do bardzo wyraźnego nasilenia objawów choroby psychicznej – schizofrenii. Ciąg wydarzeń w życiu spadkodawczyni J. G. (1) wskazuje na to, że właśnie od połowy 2012 r. aż do swej tragicznej śmierci w 2015 r. J. G. (1) borykała się z tą chorobą.
Nieprzemyślana, zupełnie nierozsądna decyzja o udziale w pielgrzymce, wybuch agresji i niewytłumaczalny atak słowny na córkę B. S. w dniu 1 listopada 2012 r., dramatyczne wydarzenia z pewnej zimowej nocy w styczniu 2013 r., kiedy to J. G. (1), będąc sama w swym mieszkaniu uderza przez kilka godzin w ścianę i krzyczy, kolejne awantury z 2013 r. i 2014 r. i zgłoszenia na Policję wyimaginowanych zdarzeń, zupełnie niezrozumiały brak zgody na rozdzielenie instalacji elektrycznej i doprowadzenie nowego przyłącza do domu córki, „donoszenie” na córkę do Inspektoratu Budowlanego, targnięcie się na życie w połowie 2014 r., kiedy to J. G. (1) próbowała otruć się lekami, zgłaszane w 2014 r. i w 2015 r. do lekarza psychiatry urojenia i wreszcie dramatyczna śmierć J. G. (1), którą zadała sobie sama. Wszystkie te wydarzenia układają się niestety w dość ponury i smutny obraz ciężkiej choroby psychicznej spadkodawczyni. W uzupełnieniu tej projekcji zdarzeń, niech będzie stwierdzenie lekarza psychiatry D. R., który w trakcie wizyty ambulatoryjnej w dniu 24 czerwca 2014 r., będącej następstwem próby otrucia się, stwierdził nawrót choroby od 3 lat.
Testament sporządzony zostaje właśnie w tym okresie, dokładnie 20 stycznia 2013 r., a więc w czasie nasilenia się choroby psychicznej. Poza tym sama treść testamentu wskazuje, że został on sporządzony pod wpływem urojeń. Zwrócić tu trzeba bowiem uwagę na zakończenie testamentu, gdzie w kilku zdaniach spadkodawczyni napisała o swoich motywach. Zaznacza tam, że wyklucza z dziedziczenia córkę B. S., ponieważ odebrała jej zdrowie, znęcała się nad nią fizycznie i psychicznie i wreszcie pozbawiła ją majątku.
Przecież żadna z tych sytuacji nie miała miejsca. Nic co napisała w testamencie J. G. (1) nie było zgodne z rzeczywistością. Oznacza to, że dokładnie w chwili sporządzania testamentu J. G. (1), z racji swej choroby, miała wyłączoną swobodę testowania. Treść testamentu, przywołane tam okoliczności, stanowią tego samoistny dowód.
W zasadzie tylko dla pełnej jasności należy jeszcze raz przywołać opinię biegłego psychiatry, który potwierdził w sposób zdecydowany i jednoznaczny, że w tym stanie zdrowia J. G. (1) była pozbawiona w dniu 20 stycznia 2013 r. świadomości i swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Co oznacza, że jej testament jest nieważny.
Wobec tego, że testament J. G. (1) nie wywołuje skutków prawnych, w niniejszej sprawie kwestię dziedziczenia regulować będzie ustawa – kodeks cywilny. Zgodnie z art. 931 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w częściach równych. Mąż J. G. (1) zmarł wcześniej, zatem cały spadek po zmarłej przypada jej dzieciom w równych częściach. Mając powyższe na uwadze, Sąd w pkt 1 postanowienia stwierdził, że spadek po J. G. (1) na podstawie ustawy nabyli: syn W. G., córka J. W. i córka B. S. po 1/3 części każde z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 2 lutego 2018 r. I Ns 681/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
