Ustalenie kręgu spadkodawców należy rozpocząć od stwierdzenia, iż po zmarłej osobie fizycznej status spadkobiercy uzyskują wyłącznie osoby, które uzyskały tytuł powołania do spadku po spadkodawcy. Podstawą powołania do spadku mogą być dwa tytuły – ustawa i testament, o czym wprost stanowi art. 926 § 1 ustawy z dnia ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 459, powoływany dalej w skrócie jako KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce albo nie może być spadkobiercą.
Nie ulega zatem wątpliwości, iż powołanie z testamentu ma zawsze pierwszeństwo przed powołaniem z ustawy. Dopiero w sytuacji braku testamentu lub całkowitej lub częściowej jego nieważności, następuje dziedziczenie ustawowe. Artykuł 926 § 2 KC wyraża generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Osoba fizyczna ma prawnie zagwarantowaną możliwość swobodnego dysponowania majątkiem także na wypadek śmierci, co stanowi niejako przedłużenie swobody w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności prawnych dokonywanych za życia (inter vivos). Granice tej swobody są zakreślone w ustawie stosunkowo szeroko, wyznacza je postulat zrozumiałości oświadczeń woli i możliwości wywołania przez nie skutków prawnych, na które jest skierowane w świetle obowiązującego porządku prawa pozytywnego (tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 543/00, OSNC 2002/1/14). Swoboda testowania jest zagwarantowana przez ustawę, a jej ograniczenia są wyjątkiem (A. Kidyba, E. Niezbecka: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2012). Obowiązkiem Sądu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie (art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to tzw. testament holograficzny, który stanowi podstawową formę testamentu zwykłego. Forma ta jest powszechnie dostępna dla osób, które umieją czytać i pisać, a jego konstrukcja opiera się na dość rygorystycznie traktowanych przesłankach formalnych, które muszą być zachowane pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), a mianowicie do swej ważności wymaga on sporządzenia pismem ręcznym testatora, podpisania oraz – w zasadzie – opatrzenia datą. Tylko dwie pierwsze przesłanki są traktowane przez ustawodawcę w sposób bezwzględny, ich naruszenie powoduje zawsze nieważność testamentu, naruszenie zaś przesłanki trzeciej nie zawsze prowadzi do nieważności testamentu.
Zgodnie z ogólną dyrektywą z art. 948 KC testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwe najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (zgodnie z łacińską paremią: in testamentis plenius voluntates testantium interpretamur). Jeżeli w oparciu o treść testamentu nie można ustalić rzeczywistej woli spadkodawcy, a zachodzi wątpliwość, co do zakwalifikowania osób wskazanych przez spadkodawcę jako zapisobiorców lub spadkobierców, wówczas znajduje zastosowanie szczególna dyrektywa interpretacyjna, zawarta w art. 961 KC. Według niej, jeżeli spadkodawca przeznaczył kilku oznaczonym osobom poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiorców, lecz za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Na tle tego przepisu w judykaturze wyłoniły się zagadnienia prawne, czy użyty w nim zwrot „wyczerpują prawie cały spadek” odnosić należy do majątku spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu, czy też z chwili otwarcia spadku a także, która z tych chwil decyduje o porównaniu wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych przeznaczonych określonym osobom.
Obie te kwestie były wielokrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Na tej podstawie można uznać za utrwalony w orzecznictwie pogląd, że przy ocenie, czy przedmioty majątkowe przeznaczone określonej osobie w testamencie wyczerpują prawie cały spadek, podlegają wzięciu pod uwagę w zasadzie tylko przedmioty należące do spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1993 roku, III CZP 122/93, OSP 1994, Nr 10, poz. 177, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 28 października 1997 roku, I CKN 276/97, OSNC 1998, Nr 4, poz. 63, z dnia 3 listopada 2004 roku, III CK 472/03, z dnia 14 lipca 2005 roku, III CK 694/04, z dnia 27 października 2005 roku, III CK 53/05, z dnia 29 marca 2007 roku, I CSK 3/07).
Sąd miał także na uwadze fakt, iż zgodnie z art. 961 KC jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Artykuł 961 KC ma charakter normy interpretacyjnej. Jeżeli z treści testamentu ustalonej zgodnie z dyrektywami wynikającymi z art. 948 KC wynika, że chodzi o ustanowienie zapisobiercy, a nie o powołanie spadkobiercy, przepis ten nie znajduje w ogóle zastosowania. Ustawodawca, mając na uwadze motywacje działań osób sporządzających akt ostatniej woli przyjął, że przeznaczenie określonej osobie przedmiotów majątkowych wyczerpujących prawie cały spadek jest przejawem woli uczynienia tej osoby swoim następcą prawnym pod tytułem ogólnym, a więc spadkobiercą. O tym, czy przedmioty przeznaczone w testamencie oznaczonej osobie wyczerpują prawie cały spadek decyduje rzeczywiście porównanie ich wartości z wartością przedmiotów pominiętych. Jeżeli przedmioty majątkowe pominięte mają wartość znaczniejszą w relacji do rzeczy i praw objętych testamentem, to wówczas stosowanie art. 961 KC jest wyłączone. Decyduje tu zobiektywizowana wartość gospodarcza. Nie chodzi więc tu o znikomą wartość tych przedmiotów, lecz o wartość mającą gospodarcze znaczenie (vide: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 listopada 2004 roku, III CK 472/03, Legalis nr 277086).
Zgodnie z art. 968 § 1 KC spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Wskutek zapisu powstaje stosunek zobowiązaniowy między obciążonym zapisem zwykłym a zapisobiercą, na podstawie którego ten ostatni może żądać (roszczenie) spełnienia określonego świadczenia majątkowego już niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, chyba że spadkodawca określił inny termin wymagalności zapisu. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie obejmuje jednak uprawnień spadkowych zapisobiercy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
S. P., zamieszkała w (…) (…), będąc w pełni władz umysłowych, cierpiąc jednak na ciężką, nieuleczalną chorobę i przewidując możliwość śmierci, w dniu 2.02.2014 r. własnoręcznie, na karcie papieru w kratkę, sporządziła testament własnoręczny, opatrzony datą, pod którym złożyła własnoręczny podpis. W testamencie tym, będąc współwłaścicielem w 1/3 części nieruchomości w K. częściowo nieprawidłowo opisała przedmiotową nieruchomość tj. w zakresie jej powierzchni. Prawidłowo opisała natomiast numer działki, na jakiej nieruchomość jest posadowiona. Testatorka wskazała jednoznacznie, że jej spadkodawczynią ma być córka B. Z.. S. P. wskazała przy tym dane personalne powołanej przez nią spadkodawczyni, tj., datę urodzenia oraz nr dokumentu tożsamości. Pomimo błędnego wskazania powierzchni i nie wskazania wielkości własnego udziału w nieruchomości w K., określiła że „ten” – czyli cały spadek po niej otrzymuje (wcześniej dokładnie wskazana) córka B. Z..
Jak ustalił Sąd Rejonowy S. P. sporządzając testament, działała w pełni świadomości własnego rozrządzenia na wypadek śmierci i woli testowania na rzecz córki, o czym informowała także osoby trzecie. S. P. zmarła w S. dnia (…). Testament spadkodawczyni został otwarty i ogłoszony protokołem. Oceniając tak ustalony stan faktyczny, Sąd Rejonowy, bacząc na treść przepisów art. 949 § 1 i § 2 KC, art. 948 § 1 i § 2 KC w zw. art. 65 § 1 KC, jak na podstawie art. 961 KC, uznał, że wniosek był zasadny.
Zdaniem Sądu Rejonowego nie budził wątpliwości fakt, że testament S. P., mimo początkowych wątpliwości ze strony uczestnika K. P., sporządzony został własnoręcznie przez spadkodawczynię i opatrzony przez nią podpisem. Ważność tego testamentu nie została skutecznie przez tego uczestnika zakwestionowana, mimo że rzeczywiście, ponad wszelką wątpliwość S. P. nie była w chwili śmierci właścicielem nieruchomości położonej na działce nr (…) w K., która miałaby powierzchnię 9,33 ha., albowiem z odpisu z księgi wieczystej KW nr (…) wynika, że spadkodawczyni zawyżyła stan własności o przeszło 9 ha. Nie ulega jednak wątpliwości, że oznaczenie numeryczne działki jest należyte.
Taka omyłka nie pozbawiła jednak ważności testamentu, albowiem w ostatnim jego zdaniu S. P. w sposób nie budzący wątpliwości wskazała, iż wcześniej prawidłowo wskazana wnioskodawczyni – „córka otrzymuje ten spadek”. Skoro zatem materiał dowodowy wskazuje (przede wszystkim brak w tym zakresie sporu), iż całość spadku po spadkodawczyni wypełnia udział w nieruchomości w K., to w ocenie Sądu wyżej wskazane wyrażenie należy tłumaczyć jako wyrażenie przez S. P. woli powołania do spadku po niej, córki B. Z., w całości. Za taką konkluzją przemawia zasada poszanowania woli testatora, która ma na celu utrzymanie woli spadkodawcy w mocy oraz nadanie jej treści zgodnej z rzeczywistą wolą zmarłego, o której zaświadczać mogą mi.in. okoliczności sporządzenia testamentu, stosunki zmarłego z rodziną i innymi osobami, motywy, którymi się kierował przy dokonywaniu rozrządzeń itp.
Na uwadze mieć należało, że S. P. nie tylko opisała, co jest przedmiotem spadku (choć rzeczywiście błędnie wskazała powierzchnię nieruchomości), lecz również i co znamienne, że wyrażając swą wolę, podsumowała, iż chodzi jej o to, aby spadek po niej otrzymała jej córka. Co równie ważne testatorka podała też przyczynę takiego rozrządzenia – wytłumaczyła, że córka otrzymuje ten spadek w zamian za dożywotnie utrzymanie testatorki (przy czym uznać należało, że spełnienie się tego warunku nastąpiło przed otwarciem spadku). Rozbieżności między opisem nieruchomości w testamencie, a wpisami do księgi wieczystej nie czynią tak skonstruowanego testamentu holograficznego nieważnym i nieskutecznym. Spadkodawczyni wyraźnie wskazała, że „Córka otrzymała ten spadek”. Postanowienie Sądu Okręgowego – IV Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 29 kwietnia 2016 r. IV Ca 656/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.