Zgodnie z zasadą prymatu dziedziczenia testamentowego nad ustawowym, w razie istnienia testamentu pozostawionego przez spadkodawcę, podstawę dziedziczenia stanowi testament, nie zaś ustawa, chyba, żeby testament ten był nieważny. Zgodnie z art. 944 § 1 KC sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Zgodnie z art. 945 § 1 testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (§ 2).
Okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stanowi przeszkody do wykazania jego nieważności według art. 945 KC (zob. post. SN z 25.6.1985 r., III CRN 181/85, L.).
Jeśli chodzi o przesłankę wymienioną w art. 945 § 1 pkt 1 KC ocena skuteczności testamentu sporządzonego w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie jest zależna od przyczyn, które doprowadziły testatora do działania w takich właśnie warunkach. Ochrona swobody testowania nakazuje jednakowo traktować oświadczenie złożone przez osobę dotkniętą trwałymi zaburzeniami jej świadomości lub swobody (np. choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy), jak też działanie testatora w okolicznościach przemijającego wyłączenia świadomości lub swobody (np. zaburzenia wynikłe z pozostawania pod wpływem narkotyków, alkoholu, leków, hipnozy, wysokiej gorączki).
Rozstrzygając kwestię ewentualnego działania testatora w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, należy uwzględnić okoliczności towarzyszące takiej czynności. Choroba psychiczna nieubezwłasnowolnionego spadkodawcy, czy też przebywanie na leczeniu w szpitalu psychiatrycznym nie są same przez się przesłankami wystarczającymi do uznania testamentu sporządzonego w tym czasie za nieważny. Istotne jest bowiem ustalenie stanu psychicznego testatora w chwili podejmowania decyzji i wyrażania woli. W razie stwierdzenia u spadkodawcy choroby psychicznej niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego w celu ustalenia zdolności testowania po stronie spadkodawcy, działania z rozeznaniem w czasie sporządzenia przez niego testamentu (zob. post. SN z 30.4.1976 r., III CRN 25/76, OSP 1977, Nr 4, poz. 78).
Podkreślenia wymaga, że osoby urzędowe, upoważnione ustawowo do sporządzania dokumentu zawierającego rozrządzenia testatora na wypadek śmierci, mogą – w granicach swoich możliwości, w ramach bezpośredniego kontaktu z dokonującym czynności – oceniać poczytalność osoby składającej oświadczenie ostatniej woli. Jednakże ich ocena nie jest wiążąca dla sądu badającego ważność testamentu w kontekście wady ujętej art. 945 § 1 pkt 1 KC, lecz może stanowić istotny dowód w sprawie. Wartość tego dowodu polega na tym, że składający zeznania jest osobą godną zaufania jako osoba postronna i urzędowa, ale zeznania tego świadka podlegają ogólnym zasadom co do ich oceny (por. wyr. SN z 23.7.1982 r., III CRN 159/82, OSN 1983, Nr 4, poz. 57).
Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli. Musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli.
Zaś przy ocenie, czy spadkodawca sporządzając testament działał swobodnie, należy brać pod uwagę również znaczenie czynników zewnętrznych na niego oddziałujących (por. post. SN z 7.9.2016 r., IV CSK 702/15, L.). W orzecznictwie uznano np. za nieważny testament sporządzony przez spadkodawcę, który z powodu wieku i chorób osłabiających jego aktywność i siłę woli, nie był w stanie przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób trzecich, pod których opieką pozostawał (art. 945 § 1 pkt 1 KC) (post. SN z 14.12.2011 r., I CSK 115/11, OSNC-ZD 2012, Nr 4, poz. 61, z glosą M. Niedośpiała, PiP 2013, Nr 3).
O tym, że spadkodawca, sporządzając testament, działał w stanie braku swobody, można mówić wtedy, gdy zostanie wykazane, że brakło mu umysłowej odporności pozwalającej na stawienie oporu drugiej osobie co do tego, jak ma rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, oraz że ten brak odporności pozwolił drugiej osobie podporządkować sobie wolę testatora i doprowadzić go do z pozoru dobrowolnego rozstrzygnięcia na swoją korzyść. Istnienie braku swobody wymaga wykazania, że:
- spadkodawca był osobą podatną na wpływy osoby, której zarzuca się zawładnięcie jego wolą (testator jest ogólnie podatny na wpływ osób trzecich zwykle wtedy, gdy z jakichkolwiek powodów cierpi na funkcjonale lub organiczne zaburzenia umysłowe w natężeniu, które wprawdzie nie wyłącza jego świadomości w stopniu uniemożliwiającym sporządzenie testamentu, lecz czyni go nieodpornym w relacjach z otoczeniem);
- osoba, której jest zarzucane zawładnięcie wolą testatora, miała dogodną sposobność wywarcia na niego wpływu i doprowadzenia go do dokonania określonego rozrządzenia (możliwość wywarcia tego wpływu jest zwykle uwarunkowana istnieniem relacji między wpływającym a testatorem, opartej na zaufaniu);
- osoba, której zarzuca się zawładnięcie wolą spadkodawcy, odgrywała aktywną rolę przy sporządzaniu przez niego testamentu oraz
- doszło do rozrządzenia testamentowego, które jest wynikiem zabiegów osoby, której zarzuca się pozbawienie swobody testującego, tj. przynosi nieuzasadnioną korzyść beneficjentowi i powoduje pokrzywdzenie jego naturalnych spadkobierców (zob. J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody…, s. 252–270; por. też K. Osajda, komentarz do art. 945 KC (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. III. Spadki, red. K. Osajda, Warszawa 2013, nb 7–18).
Na uwagę zasługuje również stanowisko, że sam fakt, że testator nie może mówić w sposób zrozumiały i nie może też pisać, lecz porozumiewa się za pomocą gestów czy dźwięków lub w inny jeszcze sposób, nie musi oznaczać, że składa oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome lub swobodne wyrażenie woli (por. post. SN z 14.6.2012 r., I CSK 564/11, L.).
Uprawnienie z tytułu zachowku jest prawem podmiotowym spadkobiercy ustawowego, które może być ubezskutecznione oświadczeniem woli spadkodawcy o wydziedziczeniu. Co do zasady należy przyjąć, że obowiązuje nakaz uwzględniania woli spadkodawcy jako podstawowego czynnika rozstrzygającego o tym, komu mają w razie jego śmierci przypaść prawa i rzeczy tworzące jego majątek. O losach majątku wchodzącego w skład masy spadkowej decydować powinna w pierwszym rzędzie wola spadkodawcy, a nie ustalone przez ustawodawcę reguły dziedziczenia, a ustawa gwarantuje wolność rozrządzenia przez spadkodawcę majątkiem na wypadek śmierci. Wyjątkiem od niej jest jednak instytucja zachowku. Przyjmuje się, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału spadkobiercy ustawowego w spadku i pozbawić go tego udziału można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych, np. po przez wydziedziczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 . IV CKN 250/00 niepubl). Definicję legalną wydziedziczenia zawiera art. 1008 KC, wskazujący że polega ono na pozbawieniu zachowku określonej grupy spadkobierców ustawowych, jeżeli uprawniony :
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, lub
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, lub
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawczyni przedłożyła testament sporządzony przez spadkodawcę w formie aktu notarialnego. Testament ten nie wzbudził wątpliwości Sądu co do jego ważności, został jednak zakwestionowany przez uczestniczkę. Istotą sporu w tej sprawie było więc ustalenie, czy spadkodawca sporządził go w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (jak podnosiła uczestniczka).
W ocenie Sądu nie zaszły w sprawie okoliczności pozwalające na przyjęcie, że w czasie testowania spadkodawca znajdował się w stanie wyłączającym swobodne i świadome wyrażenie woli. Uczestniczka nie wykazała, że pozostawał on pod wpływem siostry E. P. w takim stopniu, że nie mógł podjąć samodzielnej decyzji. Uczestniczka nie złożyła żadnych dowodów , które spowodowałyby powzięcie wątpliwości przez sąd w tym zakresie . Swoje stanowisko w tym zakresie Sąd oparł na zeznaniach świadków wyżej wskazanych , którzy mieli – w przeciwieństwie do uczestniczki – bezpośredni kontakt ze zmarłym w okresie objętym testowaniem.
Z zeznań świadków wynika, iż zmarły był osobą zdystansowaną, niełatwo nawiązywał nowe kontakty. Świadkowie podkreślali jednak, że miał dobre lub bardzo dobre kontakty z siostrą, darzył ją zaufaniem. Odwiedzająca go pracownica socjalna E. S., wskazała wręcz, że siostra E. P. „była najukochańsza, nie powiedział nigdy o niej nic złego”. Biorąc pod uwagę, że był osobą mało wylewną, wskazuje to na silną i pozytywną relację łączącą brata i siostrę. Z kolei z córką nie łączyły spadkodawcy w zasadzie żadne więzi, w tym emocjonalne , towarzyskie , rodzinne . Nie spotykali się i nie kontaktowali w żaden sposób. Powyższe uzasadnia więc wolę zmarłego zawartą w testamencie notarialnym. Nie sposób więc przyjąć, że testament został sporządzony w wyniku nacisków wnioskodawczyni. Nie doszło do sytuacji, w której występowałaby sprzeczność pomiędzy wolą, którą zmarły wyrażał za życia osobom w swoim otoczeniu, a treścią sporządzonego przez niego testamentu.
Na wyłączenie swobody testowania nie wskazuje również fakt, iż wnioskodawczyni sprawowała opiekę nad spadkodawcą. Oczywiste jest, że osoba cierpiąca na zaawansowany nowotwór wymaga stałej opieki, nie oznacza to jednak, że chory pozostaje pod wpływem swego opiekuna w stopniu wyłączającym swobodne podejmowanie przez niego decyzji. Brak jest podstaw do przyjęcia, że wnioskodawczyni wywierała na spadkodawcę jakiekolwiek naciski, wykorzystując jego ciężki stan. Z zeznań świadków nie wynika, aby był on osobą ulegającą wpływom innych ludzi. Ponadto, z zeznań notariusza K. K. (2) wynika, że spadkodawca w chwili sporządzania testamentu dokładnie wiedział czego chce, jego decyzja była przemyślana i zdecydowana.
W końcu należy mieć na uwadze fakt , iż testament został sporządzony w obecności notariusza, a więc osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, która przy wykonywaniu swoich obowiązków jest zobligowana do stosowania się do szeregu regulacji prawnych , m.in. zgodnie z art. 86 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2291) notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych. Gdyby zachowanie spadkobiercy w dniu 30 września 2016 roku wskazywało na to, że Z. M. pozostaje w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji, notariusz nie zgodziłby się na sporządzenie rozrządzenia na wypadek śmierci.
Reasumując, żadna okoliczność, nie wskazuje na to, że testament sporządzony przez Z. M. jest nieważny. Bez znaczenia pozostaje fakt z jakiego powodu zmarły nie utrzymywał kontaktów z córką i kto ponosił za to winę. Faktem jest, iż została ona wydziedziczona, a biorąc pod uwagę, że nie zaszła żadna z przesłanek wymienionych w art. 945 KC, należy uwzględnić wolę spadkodawcy. W związku z tym, Sąd stwierdził na podstawie art. 950 KC w związku z art. 1015 § 2 KC, iż spadek po zmarłym nabyła na podstawie testamentu notarialnego z dnia 30 września 2018 roku otwartego i ogłoszonego z dobrodziejstwem inwentarza siostra E. P..
Na marginesie wspomnieć można jedynie, iż zgodnie z art. 991 § 2 KC jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Spadkobierca wydziedziczony w tym właśnie postępowaniu może kwestionować zasadność przyczyn wydziedziczenia. Postanowienie Sądu Rejonowego – XI Wydział Cywilny z dnia 23 maja 2018 r. XI Ns 774/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
