Zgodnie z art. 991 § 1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Art. 1000 § 1 KC stanowi zaś, iż jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Obliczenie wartości spadku dla potrzeb ustalenia zachowku odbywa się według zasad unormowanych w art. 922 KC i art. 993 – 995 KC, a jego efektem jest ustalenie czystej wartości spadku (substratu zachowku). Czysta wartość spadku stanowi różnicę między stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych. Istotne są regulacje zamieszczone w art. 993 – 995 KC, precyzujące sposób ustalania stanu czynnego i stanu biernego spadku – do aktywów spadku zalicza się darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, natomiast do pasywów spadku nie zalicza się zapisów zwykłych i poleceń. Oznacza to, że substrat zachowku równa się czystej wartości spadku oraz wartości darowizn. Przy braku majątku spadkowego podstawę obliczenia zachowku stanowi suma darowizn (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 roku I CR 691/62).
Stosownie do art. 993 KC przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny. Art. 994 § 1 KC stanowi zaś, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Istotne jest, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 KC).
Zgodnie z przepisami art. 1008 KC, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Z kolei przepis art. 1009 KC stanowi, że przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. W świetle tych unormowań skuteczność wydziedziczenia wymaga zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z przepisów art. 1008 KC, jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności. Należy przy tym podkreślić, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie, zaś rolą sądu jest także ocena, czy okoliczności te należą do jednej z przesłanek wskazanych w przepisach art. 1008 KC Nawet bowiem, gdyby w rzeczywistości istniała przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie, ale spadkodawca tej przyczyny nie wskazał w testamencie jako podstawy wydziedziczenia, rozrządzenie spadkodawcy w tym zakresie nie byłoby skuteczne (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 roku, VI ACa 578/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 maja 2013 roku, I ACa 412/13). Co istotne przyczyny wydziedziczenia muszą już istnieć w dacie sporządzenia testamentu obejmującego takie oświadczenie spadkodawcy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 06 listopada 2013 roku, I ACa 864/13).
Należy w związku z tym podkreślić, że orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, iż samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające, aby uznać, iż doszło do skutecznego wydziedziczenia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2012 roku, I ACa 590/12, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 roku, I ACa 1021/10). W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych”, o którym mowa w przepisie art. 1008 pkt 3 KC, mieści się bowiem takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami, nieudzielaniu opieki, braku pomocy w chorobie. Może też chodzić o wszczynanie ciągłych awantur oraz kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 stycznia 2013 roku, VI ACa 978/12, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07 listopada 2002 roku, II CKN 1397/00). Nie ma przy tym wątpliwości, że niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 roku, VI ACa 768/07, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 roku, I ACa 524/11, „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie” 2012, nr 1, s. 5). Dodatkowo także wymaga ono stwierdzenia nieprawidłowego, zawinionego postępowania uprawnionego o kwalifikowanej cesze „uporczywości”, czyli musi być ono długotrwałe bądź wielokrotne i podlegać obiektywnej negatywnej ocenie z punktu widzenia obowiązków wyznaczonych przepisami prawa, zwyczajami i zasadami współżycia społecznego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 roku, I ACa 524/11, „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie” 2012, nr 1, s. 5).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
K. G. wniosła o zasądzenie od A. K., M. K. (1), M. K. (2) i W. K. kwot po 40.000 zł od każdego z nich z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu tytułem zachowku po rodzicach, J. K. (1) i H. K.. W odpowiedzi na pozew wnieśli o oddalenie powództwa i obciążenie powódki kosztami postępowania. Wskazali, iż w 1984 r. spadkodawcy sprzedali ok. 5 ha gruntu za 400.000 (ówczesnych) zł i pieniądze te przekazali powódce na zakup nieruchomości w miejscowości M.. Ponadto podnieśli, iż umowa z 17 kwietnia była umową przekazania gospodarstwa rolnego następcy w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników; nie stanowi zatem darowizny. W ocenie pozwanych, jedynym składnikiem spadku, jaki powinien być brany pod uwagę jest darowizna, uczyniona przez H. K. w dniu 18 marca 2008r, której wartość wynosiła 100.000 zł. W dacie darowizny budynek był w złym stanie technicznym i później M. K. (1) poczynił na niego nakłady w postaci wymiany podłóg, okien, remontu kuchni, łazienki, których koszt przekroczył 30.000 zł.
Na wstępie należy zauważyć, że żaden ze spadkodawców nie pozostawił po sobie żadnego majątku; jedyne składniki majątkowe przekazali oni za życia swoim zstępnym w postaci darowizn. Stąd też substratem zachowku jest wyłącznie wartość tych darowizn, a więc darowizna spadkobierców na rzecz powódki w postaci 400.000 (starych) złotych w 1984 r. oraz darowizna H. K. na rzecz pozwanych, A. K. i M. K. (1) w postaci własności nieruchomości w 2008 r.
Nie stanowi darowizny przeniesienie własności nieruchomości rolnych na rzecz M. i W. K.. Przekazanie gospodarstwa rolnego następcy jest umową o charakterze cywilnoprawnym, odmienną od umowy darowizny; przyczyną jej zawarcia jest dążenie do uzyskania świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych, nie zaś wola nieodpłatnego przysporzenia. Stąd też wartość gospodarstwa rolnego przekazanego w powyższym trybie nie podlega uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku (v. uchwała SN z dnia 21czerwca 2012 r., III CZP 29/12).
Skoro zatem spadkodawcy nie pozostawili żadnego majątku spadkowego a W. K. nie otrzymał od nich darowizny, powódce nie przysługuje wobec brata roszczenie o zachowek, nie istnieje bowiem substrat zachowku. Także wobec M. K. (2) nie służy jej żądanie zachowku, pozwana nie jest bowiem spadkobiercą J. i H. K., nie otrzymała także od nich żadnej darowizny, która z mocy art. 1000 KC, podlegałaby doliczeniu do spadku.
W odniesieniu do A. K. i M. K. (1), spadkobierców testamentowych H. K., podnieść trzeba, że spadkodawczyni dokonała wydziedziczenia córki. Skutkiem zaś wydziedziczenia jest zgodnie z art. 1008 KC pozbawienie wydziedziczonego zachowku. W pierwszej kolejności więc należało rozważyć, czy doszło do skutecznego wydziedziczenia powódki w rozumieniu przesłanek powyższego przepisu, w takim bowiem przypadku nie istnieje potrzeba badania stanu i wartości darowizn poczynionych przez H. K. na rzecz córki i wnuków. Wydziedziczenie nastąpiło w testamencie, którego ważność potwierdził sąd w postępowaniu spadkowym, a podstawa wydziedziczenia, podana przez spadkodawczynię, zawiera się w katalogu przyczyn wydziedziczenia z art. 1008 KC; brak opieki nad spadkodawczynią zakwalifikować należało jako niedopełnianie obowiązków rodzinnych, a okrutne postępowanie jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
K. G. była w konflikcie z matką od 1989 r., od czasu, kiedy obraziła się na matkę za to, że rodzice przepisali gospodarstwo rolne braciom, doszło wówczas między nimi do awantury, w czasie której powódka wyzywała matkę, mówiła do niej wulgarne słowa, od tego czasu też nigdy już nie odwiedziła matki, nie interesowała się jej życiem, zdrowiem, jej potrzebami. Nawet, kiedy odwiedzała brata, nie rozmawiała z matką, nie próbowała nawiązać z nią kontaktów, pogodzić się. Swoim zachowaniem wobec matki pogarszała ich relacje; wyzywała matkę, odzywała się do niej wulgarnie, zgłaszała nieuzasadnione pretensje. Doprowadziła do tego, że H. K. unikała córki, nie chciała się z nią spotkać nawet przypadkiem w czasie jej wizyty u W., próbowała w ten sposób uniknąć ze strony córki dalszych przykrości. W następnych latach H. K. miała żal do córki, że kwestionuje testament S., że „ciąga ją po sądach” , bała się, że przez oskarżenia córki o fałszerstwo testamentu trafi do więzienia. Niewłaściwe zachowanie K. G. wobec matki na pogrzebie brata także było przyczyną zdenerwowania spadkodawczyni i żalu wobec córki.
Wszystkie te okoliczności wywołały u H. K. tak duży dystans wobec córki i negatywne wobec niej uczucia, że nie chciała jej obecności ani w szpitalu, ani na własnym pogrzebie, a w efekcie podjęła decyzję o wydziedziczeniu. H. K. zasadnie więc miała żal, że córka się nią nie opiekowała i postępowała wobec niej okrutnie. Wprawdzie spadkodawczyni nie była osobą wymagającą stałej pomocy, była samodzielna w codziennych sprawach, ale rzeczą oczywistą jest, że każdy rodzic oczekuje od dzieci zainteresowania jego sprawami, okazania uczuć, traktowania z szacunkiem, oczekuje kontaktu z dzieckiem, oferty pomocy chociażby w drobnych sprawach, tak, by czuł, że jest ważną osobą dla swojego dziecka. Takie oczekiwania wobec córki miała także spadkodawczyni, miała przecież do niej żal, że nie opiekuje się nią, że sama jeździ na badania, na zakupy, że sama musi wszystko sobie załatwiać, że córka odwróciła się od niej, że nie przyjeżdża, nie odwiedza jej. Trzeba podkreślić, że taki stan trwał przez wiele lat, prawie 20. Powódka nie wykazała cierpliwości, ani zaangażowania w odbudowanie właściwych relacji z matką, nie podjęła nawet takiej próby, a przecież ze strony matki nie było takich zachowań, które by wykluczały podjęcie prób nawiązania relacji, nie było także obiektywnych przeszkód, które by to uniemożliwiły. Wprawdzie H. K. miała za złe córce stracone pieniądze na zakup nieruchomości, jej sposób życia (zmiana mężczyzn), ale były to uprawnione zachowania rodzica względem dorosłego dziecka i nie stanowiły przyczyny zerwania kontaktów między nimi.
Z tych wszystkich względów uznano, iż zasadnie H. K. wydziedziczyła córkę z powodu niedopełniania przez nią obowiązków rodzinnych i nagannego zachowania, sprzecznego z zasadami współżycia społecznego i nie przebaczyła jej tego. Powódce nie służy zatem zachowek po matce i powództwo należało z tej przyczyny oddalić wobec pozwanych, A. i M. K. (1). Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 16 czerwca 2014 r. I C 1801/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
