Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 968 § 1 KC spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły). Dalej, zgodnie z art. 970 KC w braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Natomiast stosownie do art. 981 KC roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.
Przedmiotem zapisu może być każde prawo majątkowe, w tym również takie, które spadkobierca, dla wykonania zapisu musi dopiero nabyć (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 r. II CSK 486/12, OSP 2016/3/27). Przedmiotem zapisu zwykłego może być każde świadczenie majątkowe, które może stanowić przedmiot zobowiązania, polegające zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu (znoszeniu). Żadne szczególne ograniczenia nie zostały w tym zakresie wprowadzone przez przepisy kodeksu cywilnego. Spadkodawca posiada dużą swobodę, nie tylko w samym określaniu przedmiotu zapisu zwykłego, ale także w regulowaniu stosunków pomiędzy stronami kreowanego zobowiązania, czyli w istocie wszystkich jego elementów łącznie ze sposobem, miejscem, terminem wykonania, a także skutkami jego niewykonania lub nienależytego wykonania. W równej mierze odnosi się to do zobowiązania z tytułu zapisu zwykłego, jak i dalszego zapisu. Przy ustanowieniu zapisu podstawowe znaczenie ma wola testatora, natomiast strony, wykonując zapis, powinny się jej podporządkować. Zawarte w testamencie uregulowanie stosunku zobowiązaniowego mającego swoje źródło w zapisie zwykłym wiąże strony zapisu. Przy czym strony nie mogą tego stosunku modyfikować zgodnie ze swoją wolą, w przypadku, gdy spadkodawca możliwość taką wyraźnie w testamencie wyłączy (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 3 września 2014 r. V ACa 348/14).
Wykonanie zapisu zwykłego podlega przepisom, które regulują wykonywanie zobowiązań. Roszczenia z tytułu zapisu zwykłego mogą być dochodzone w procesie (art. 13 § 1 KPC), natomiast ustalenie istnienia zapisu zwykłego dopuszczalne jest w postępowaniu o dział spadku. Zapisobierca może dochodzić spełnienia świadczenia, wytaczając odpowiednie powództwo o wykonanie zapisu zwykłego. Wydaje się, że przysługuje mu także powództwo o ustalenie istnienia zapisu zwykłego, jeżeli wykaże istnienie interesu prawnego w takim ustaleniu. Za wykonanie zapisu zwykłego obciążony odpowiada całym swoim majątkiem. Zobowiązanie z zapisu testamentowego jest zobowiązaniem osobistym osoby obciążonej zapisem (wyr. SN z dnia 15 września 1978 r., III CRN 160/78). W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania z tytułu zapisu zwykłego obciążony zapisem może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadach ogólnych (art. 471 i n. KC).
W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że samo pojęcie wymagalności zapisu jest rozumiane niejednolicie (szczegółowo na ten temat zob. J. Jastrzębski, A. Koniewicz, Wymagalność roszczeń, s. 33–41 i podana tam literatura). Wymagalność można utożsamiać albo ze stanem, w którym wierzyciel uzyskuje prawną możliwość żądania od dłużnika spełnienia świadczenia i w tym ujęciu termin wymagalności nie musi pokrywać się z terminem, do którego najpóźniej świadczenie powinno zostać spełnione (tak m.in. E. Niezbecka, Zapis, 1990, s. 89; taż, w: Kidyba, Komentarz KC, t. IV, 2012, s. 180). Można też utożsamiać ją ze stanem zaistniałym na skutek upływu terminu, do którego najpóźniej świadczenie powinno zostać spełnione (R. Morek, w: Osajda, KC. Komentarz, t. II, s. 938; K. Zagrobelny, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz KC, 2014, s. 1000; w tym kierunku także, jak się wydaje M. Pyziak-Szafnicka, w: System PrPryw, t. 6, 2014, s. 1514). Wymagalność roszczenia o wykonanie zobowiązania następuje z upływem najpóźniejszego momentu, w którym według treści zobowiązania świadczenie powinno zostać spełnione, by zobowiązanie zostało wykonane prawidłowo. Zobowiązanie może mieć charakter bądź bezterminowy, bądź terminowy. Zależy to od tego, czy w treści zobowiązania mieści się określenie terminu spełnienia świadczenia stanowiącego jego wykonanie. Przy zobowiązaniach terminowych moment wymagalności określony jest przez termin spełnienia świadczenia, natomiast w zobowiązaniach o charakterze bezterminowym do wystąpienia wymagalności niezbędne jest wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania – art. 455 KC W takim przypadku wymagalność roszczenia o wykonanie zobowiązania następuje w istocie niezwłocznie po wezwaniu. Najwcześniejszym momentem, w którym wierzyciel może wezwać dłużnika do spełnienia świadczenia bezterminowego, by można było mówić o jego wymagalności jest chwila, począwszy, od której wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania nie będzie mogło zostać uznane za przedwczesne.
Brak spełnienia świadczenia mimo wystąpienia stanu wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu sprawi, że dłużnik popadnie w opóźnienie lub zwłokę. Z wymagalnością zapisu zwykłego art. 981 KC wiąże rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu.
Jeżeli spadkodawca nie określi w testamencie daty wymagalności roszczenia oraz początkowej daty możliwości żądania wykonania zapisu zwykłego, zapisobierca będzie mógł żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Samo powstanie wierzytelności nie determinuje momentu, z którym dane świadczenie powinno być spełnione, ani chwili, od której wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia. W literaturze i orzecznictwie ustalenie, kiedy roszczenie o wykonanie zapisu zwykłego staje się wymagalne w przypadku braku określenia daty jego wymagalności przez spadkodawcę, jest sprawą sporną. Pierwsza grupa poglądów mówi, że roszczenie takie staje się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu obciążonego zapisem do jego wykonania, natomiast według drugiej wymagalność następuje w chwili wynikającej z art. 970 zd. 1 KC, a więc momentu ogłoszenia testamentu (szczegółowo spór ten i uzasadnienie stanowisk omawia K. Osajda, w: Osajda, KC. Komentarz, t. III, s. 492–493; zob. także wyr. SN z 9.11.2005 r., II CSK 6/05, Legalis; wyr. SN z 28.10.2004 r., III CK 461/03, OSNC 2005, Nr 11, poz. 193; wyr. SN z 15.2.2001 r., II CKN 390/00, OSP 2001, Nr 10, poz. 140). Przepis art. 970 KC nie określa terminu wymagalności zapisu zwykłego (roszczenia zapisobiercy o wykonanie zapisu), a wskazuje jedynie moment, w którym pojawia się możliwość żądania od dłużnika, aby ten wykonał zobowiązanie (możliwość wywołania wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu). Jeżeli spadkodawca nie określi terminu wykonania zapisu zwykłego, zobowiązanie z zapisu zwykłego będzie miało charakter bezterminowy, jednakże wezwanie do wykonania zapisu musi być oceniane w konkretnych okolicznościach sprawy.
Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 981 KC roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu. Artykuł ten określa jedynie długość terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego, nie reguluje natomiast kwestii związanych z biegiem oraz skutkami upływu tego terminu. Bowiem w tym zakresie zastosowanie znajdują przepisy ogóle dotyczące przedawnienia roszczeń (zob. S. Wójcik, F. Zoll, w: System PrPryw, t. 10, 2013, s. 416). Roszczenie staje się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu obciążonego zapisem do wykonania zapisu, chyba, że spadkodawca w testamencie postanowił inaczej.
W literaturze i orzecznictwie zarysowała się wyraźna rozbieżność stanowisk w kwestii określenia momentu, od którego rozpoczyna bieg pięcioletni termin przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego. W zależności od zajętego stanowiska początek biegu przedawnienia jest wiązany z:
– chwilą następującą niezwłocznie po wezwaniu obciążonego zapisem zwykłym do wykonania zapisu (w trybie art. 455 KC); natomiast w sytuacji, gdy zapisobierca nie wezwał w ogóle obciążonego do wykonania zapisu – z chwilą następującą niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu (tak E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: Gudowski, Komentarz KC, Ks. IV, 2013, s. 204);
– chwilą następującą niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu (tak wyr. SN z 28.10.2004 r., III CK 461/03, OSNC 2005, Nr 11, poz. 193);
– chwilą, w której uprawniony dowiedział się o ogłoszeniu testamentu (tak wyr. SN z 15.2.2001 r., II CKN 390/00, OSP 2001, Nr 10, poz. 140);
– chwilą, w której uprawniony dowiedział się o uczynieniu na jego rzecz zapisu zwykłego, jednakże nie wcześniej niż z chwilą ogłoszenia testamentu (tak S. Wójcik, F. Zoll, w: System PrPryw, t. 10, 2013, s. 416; E. Niezbecka, w: Kidyba, Komentarz KC, t. IV, 2012, s. 191);
– chwilą, w której zapisobierca dowiedział się o istnieniu swojego uprawnienia oraz o osobie zobowiązanej do wykonania zapisu zwykłego (tak wyr. SA w Białymstoku z 18.7.2013 r., I ACa 289/13); z chwilą, kiedy spadkobierca testamentowy (albo wykonawca testamentu) uzyskał prawną możliwość wypełnienia obowiązków wobec zapisobiercy (E. S., Czy roszczenie, s. 305).
Przepis art. 120 zd. 2 KC dotyczy momentu, od którego rozpoczyna bieg termin przedawnienia roszczeń. Art. 981 KC łączący początek biegu terminu przedawnienia z wymagalnością roszczenia o wykonanie zapisu nie stanowi lex specialis względem art. 120 § 1 KC Ten ostatni przepis ustanawia regułę, w myśl, której początek biegu terminu przedawnienia roszczeń majątkowych następuje w dniu ich wymagalności. Reguła ta nie została zmieniona art. 981 KC W ocenie Sądu użyte w nim sformułowanie „od dnia wymagalności zapisu” należy potraktować jako superfluum, a nie jako kategoryczne wskazanie na zdarzenie skutkujące rozpoczęciem biegu terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu w każdym przypadku. Tym samym dyspozycja art. 981 KC nie wyłącza zastosowania art. 120 § 1zd. 2 KC i ustalenia z jego pomocą początku biegu terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka swoje roszczenie o zapłatę kwoty 20.000 zł wywodziła z zapisu stanowiącego rozrządzenie zawarte w testamencie własnoręcznym sporządzonym przez H. S. (2) w dniu 4 maja 2000 r. W tym stanie rzeczy podstawę prawną powództwa stanowił zatem art. 968 § 1 KC, zgodnie z którym spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły).
Zważyć należy, iż w odpowiedzi na pozew pozwany zakwestionował charakter zobowiązania zawartego w testamencie nakładającego na niego obowiązek zapłaty na rzecz powódki kwoty 20.000 zł. Pozwany podnosił, że w przypadku, jeżeli zamiarem zapisodawczyni było nałożenie na pozwanego obowiązku jeszcze za jej życia, a osoby zainteresowane miały wiedzę o treści testamentu, to przedmiotowe zobowiązanie nie może stanowić zapisu, który stanowi rozrządzenie in mortis causa. W ocenie Sądu przytoczone w ustaleniach stanu faktycznego zobowiązanie należało uznać za zapis. Z treści uzasadnienia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku wynika, że w okresie bliskim dacie testowania, spadkodawczyni była przygaszona i przybita oraz obawiała się czekającego ją zabieg, wahając się, czy się na niego zdecydować. Ponadto, jak zauważył Sąd, spadkodawczyni miała poważne problemy żołądkowe i stwierdzone zwężenie tętnic. W konsekwencji Sąd uznał, że H. S. (2) mogła myśleć nad dokonaniem rozrządzenia na wypadek śmierci i jej wolą było uczynienie dokumentu datowanego na dzień 4 maja 2000 r. swoim testamentem. Zebrany w niniejszej sprawie materiał dowodowy w żaden sposób nie podważa powyższej konkluzji. Zatem, przyjąć należało, że dokument został sporządzony przez babcię stron w obawie rychłej śmierci, a tym samym stanowi testament, a nie umowę o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC).
Podstawową kwestią sporną pomiędzy stronami pozostawało, czy roszczenie powódki uległo przedawnieniu. Zdaniem pozwanego roszczenie przedawniło się z upływem pięciu lat od dnia ogłoszenia testamentu. Powódka natomiast wskazywała na szczególne okoliczności uzasadniające odmienne określenie daty wymagalności roszczenia. Zdaniem powódki dopiero z datą prawomocnego zakończenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku uzyskała ona możliwość dochodzenia roszczenia i od tej daty należy liczyć początek biegu terminu przedawnienia. Nadto, powódka wskazywała, że pozwany w trakcie sprawy spadkowej uznał roszczenie, a także podniosła, że w okolicznościach niniejszej sprawy uwzględnienie zarzutu przedawnienia byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Wobec tak zarysowanej linii sporu w pierwszej kolejności należało ustalić datę wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego celem stwierdzenia, czy doszło do przedawnienia roszczenia powódki.
Odnosząc powyższe rozważania do ustalonego stanu faktycznego należy wskazać, że Sąd Rejonowy dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu H. S. (1) w dniu 17 kwietnia 2013 r. Pozew w niniejszej sprawie został natomiast wniesiony w dniu 5 lipca 2019 r., a więc niewątpliwie po upływie pięcioletniego terminu przedawnienia. Zdaniem Sądu, wbrew twierdzeniom powódki, w rozpatrywanym przypadku nie ma podstaw, aby odmiennie przyjmować początek biegu terminu przedawnienia. Z wyjaśnień powódki wynika, że uczestniczyła ona w posiedzeniu, na którym nastąpiło ogłoszenie testamentu. Zatem, już w tej dacie niewątpliwie miała wiedzę o przysługującym jej roszczeniu. Ponadto, bez znaczenia pozostają okoliczności związane z przebiegiem postępowania spadkowego. Powódka wskazywała, że z uwagi na skomplikowany stan faktyczny (postanowienie o stwierdzeniu spadku na rzecz spadkobierców ustawowych, a następnie toczące się postępowanie o zmianę tego postanowienia wobec odnalezienia testamentu) i brak wiedzy, kto jest spadkobiercą, za początek biegu terminu przedawnienia należy przyjmować datę uprawomocnienia postanowienia w przedmiocie zmiany postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, co nastąpiło w dniu 26 października 2018 r. Zdaniem Sądu powyższa argumentacja nie zasługuje na uwzględnienie.
Po pierwsze, z przepisów Kodeksu cywilnego o zapisie w żaden sposób nie wynika wola ustawodawcy do uzależnienia biegu terminu przedawnienia od przebiegu postępowania spadkowego. Zwrócić także należy uwagę, że zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego ogłoszenie testamentu – stanowiące zdarzenie, od którego rozpoczyna bieg termin przedawnienia – zawsze poprzedza wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Pomiędzy obiema czynnościami może upłynąć nawet znaczny okres czasu, bowiem nie należą do rzadkości sprawy, w których przykładowo dochodzi do ogłoszenia kilku testamentów, zawierających wykluczające się wzajemnie rozrządzenia. Nadto, przy przyjęciu koncepcji uznającej ogłoszenie testamentu za początek biegu terminu przedawnienia, w standardowej sytuacji termin przedawnienia będzie rozpoczynał swój bieg zawsze przed wydaniem orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku, jako że stanowi to czynność poprzedzającą wydanie postanowienia spadkowego.
Po drugie, w analizowanym przypadku od chwili ogłoszenia testamentu powódka miała świadomość, który spadkobierca został obciążony zapisem, albowiem w testamencie zostało to określone w sposób niebudzący wątpliwości. Jak wskazano powyżej uczestniczyła także w posiedzeniu, na którym doszło do otwarcia i ogłoszenia testamentu. Ponadto, należy mieć na względzie, że w przepisie art. 970 KC ustawodawca wyraźnie wskazał, że w braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu.
Sąd nie podzielił także argumentacji powódki o uznaniu roszczenia przez pozwanego, co miało przerwać bieg terminu przedawnienia. Jak wskazuje się w orzecznictwie sam fakt zakomunikowania wierzycielowi przez dłużnika jego wiedzy co do obowiązku świadczenia (istnienia długu) nie prowadzi do przerwania biegu przedawnienia. Dłużnik, przyznając, że jest dłużnikiem, nie informuje bowiem wierzyciela o niczym, co mogłoby usprawiedliwiać jego dalszą bezczynność, a więc usprawiedliwiać zaniechanie podjęcia starań o dochodzenie roszczenia. W okresie biegu terminu przedawnienia jest zwykle pomiędzy stronami niesporne, że dług istnieje – wobec tego samo przyznanie tej okoliczności niczego w stosunkach między nimi nie zmienia; tym samym nie usprawiedliwia też dalszej bezczynności wierzyciela w dochodzeniu roszczenia (por. wyrok SN z dnia 15 lipca 2020 r., I NSNc 23/19, L.). Z treści protokołu posiedzenia jawnego z dnia 25 września 2014 r. nie wynika w żaden sposób, że pozwany deklarował dobrowolne spełnienie świadczenia, wskazywał wyłącznie na możliwość prowadzenia rozmów z powódką w tym przedmiocie. Mając powyższe na uwadze, na mocy art. 968 § 1 KC a contrario w zw. z art. 981 KC Sąd powództwo oddalił. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 18 grudnia 2020 r. I C 650/19
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
