Spadek to ogół praw i obowiązków majątkowych o charakterze cywilnoprawnym zmarłego spadkodawcy, które w chwili jego śmierci, w drodze dziedziczenia, przechodzą na spadkobierców. Spadkobiercy wstępują w ten sposób w prawa i obowiązki zmarłego, stają się jego następcami prawnymi pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna). Przedmiotem regulacji w prawie spadkowym jest przy tym nie tylko samo przejście majątku po zmarłej osobie fizycznej na inne osoby, ale i cały kompleks zagadnień związanych z tym przejściem majątku.
Co wchodzi a co nie wchodzi w skład spadku
Nie wszystkie bowiem prawa i obowiązki zmarłego wchodzą w skład spadku, ale tylko takie, które mają charakter cywilnoprawny. Do spadku nie należą więc np. prawa i obowiązki o charakterze majątkowym, regulowane przepisami prawa administracyjnego lub finansowego, nawet wówczas gdy przepisy te posługują się konstrukcjami prawa spadkowego (nie mają bowiem charakteru cywilnoprawnego).
Do spadku nie wchodzą też prawa osobiste czy rodzinne (te są bowiem ściśle związane z osobą zmarłego). Spadkiem nie są objęte także środki zgromadzone w otwartych i pracowniczych funduszach emerytalnych na wypadek śmierci członka funduszu (te przechodzą na inne osoby poza regułami dotyczącymi spadku). Podstawowe znaczenie w tym zakresie, tj. w kontekście ustaleń które prawa i obowiązki majątkowe zmarłego wchodzą w skład spadku, poza przepisami ustawy, mają zaś także poglądy doktryny i orzecznictwa, określające charakter prawny konkretnych praw i obowiązków w ich prawnospadkowym kontekście.
Ustalenie składu spadku jest zabiegiem, który ma istotne znaczenie nie tylko dla kontynuacji niektórych stosunków prawnych po śmierci ich podmiotu, ale także wywiera wpływ na sytuację prawną osób trzecich. Wejście przez spadkobiercę w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego otwiera bowiem m.in. drogę do odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Wyczerpujące wyliczenie wszystkich możliwych składników spadku – cywilnoprawnych praw majątkowych, sytuacji prawnych, obowiązków majątkowych nie jest ani możliwe. O tym, co wchodzi w skład spadku po danym spadkodawcy, decydują okoliczności konkretnego wypadku. Wchodzące w skład spadku prawa i sytuacje prawne, czyli aktywa spadku, oraz objęte spadkiem długi, czyli pasywa spadku, mogą być różnej wielkości. W konsekwencji różna może być wartość spadku.
W skład spadku wchodzą najczęściej:
1) z zakresu prawa rzeczowego:
a) prawo własności nieruchomości oraz rzeczy ruchomych,
b) użytkowanie wieczyste,
c) ograniczone prawa rzeczowe, z wyjątkiem użytkowania oraz służebności osobistych,
d) posiadanie w zakresie dziedzicznego prawa rzeczowego lub obligacyjnego,
e) obowiązki związane z prawami rzeczowymi wchodzącymi w skład spadku, np. obowiązki właściciela nieruchomości wynikające z tzw. prawa sąsiedzkiego;
2) z zakresu prawa zobowiązań:
a) prawa (wierzytelności) i obowiązki (długi) wynikające z umów nazwanych, nienazwanych i mieszanych, chyba że co innego wynika z charakteru danej umowy (np. z uwagi na element zaufania właściwy danej umowie),
b) prawa (wierzytelności) oraz obowiązki (długi) wynikające z innych zdarzeń powodujących powstanie zobowiązania, a więc prawa i obowiązki wynikające z bezpodstawnego wzbogacenia, z czynów niedozwolonych, z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia;
3) z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego:
a) prawa i obowiązki wynikające z małżeńskiej wspólności majątkowej,
b) roszczenia o zapłatę zaległych rat alimentacyjnych i odpowiadające im obowiązki;
4) z zakresu prawa spadkowego:
a) roszczenia i odpowiadające im obowiązki z tytułu zapisu zwykłego,
b) roszczenia i odpowiadające im obowiązki z tytułu tzw. zapisu naddziałowego, c) roszczenie o zachowek i odpowiadający mu obowiązek zaspokojenia tego roszczenia;
5) liczne prawa i obowiązki majątkowe przewidziane w wielu szczególnych aktach prawnych dotyczących prawa handlowego, spółdzielczego, wekslowego, czekowego itd.
Przestępstwo przywłaszczenia
Przestępstwo określone w art. 284 § 1 KK jest przestępstwem materialnym do dokonania, którego ustawa wymaga powstania skutku, w postaci utraty przez właściciela (posiadacza) lub osobę posiadającą inne prawo do rzeczy tej rzeczy w wyniku działania sprawcy lub utraty prawa majątkowego. Według wypracowanego w doktrynie i orzecznictwie stanowiska przez przywłaszczenie powszechnie rozumie się rozporządzenie jak swoją własnością cudzą rzeczą ruchomą lub cudzym prawem majątkowym, z wykluczeniem osoby uprawnionej (W. Świda I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny, s. 614; O. Górniok (w:) System Prawa Karnego, t. 4, s. 409). Rozporządzeniem jest z kolei zewnętrzne zachowanie się sprawcy polegające na włączeniu rzeczy do swojego majątku albo wykonywanie w stosunku do niej w inny sposób uprawnień właścicielskich (por. A. Marek., T. Oczkowski, Przywłaszczenie, 2015 r., s. 103). Reasumując zatem tę część rozważań należy stwierdzić, że z przestępstwem przywłaszczenia mamy do czynienia, gdy pokrzywdzony traci rzecz lub prawo majątkowe i gdy dochodzi do tego w wyniku rozporządzenia tą rzeczą lub prawem majątkowym przez sprawcę.
W przeciwieństwie do kradzieży sprawca przywłaszczenia nie zabiera cudzego mienia ruchomego w celu przywłaszczenia, lecz bezprawnie rozporządza cudzą rzeczą ruchomą, która znalazła się w jego legalnym, nie bezprawnym, posiadaniu. Dla oceny zachowania sprawcy mają więc znaczenie zarówno moment wejścia w posiadanie rzeczy, jak i moment rozporządzenia rzeczą.
Innymi słowy można przyjąć, że przywłaszczeniem w rozumieniu przepisu art. 284 § 1 KK jest tylko bezprawne, z wyłączeniem osoby uprawnionej, rozporządzenie rzeczą ruchomą albo prawem majątkowym znajdującymi się w posiadaniu sprawcy, przez włączenie jej do swojego majątku i powiększenie w ten sposób swego stanu posiadania lub stanu posiadania innej osoby albo wykonywanie w inny sposób w stosunku do nich uprawnień właścicielskich, bądź też ich przeznaczenie na cel inny niż przekazanie właścicielowi. Warunkiem koniecznym dla bytu tego przestępstwa jest zatem to, aby sprawca rozporządził daną rzeczą lub prawem majątkowym w określony sposób i w wyniku takiego działania doprowadził osobę uprawnioną do jej utraty.
Zatrzymanie, używanie i włączenie do majątku
W orzecznictwie przyjmuje się, że „o bycie przestępstwa przywłaszczenia rzeczy decyduje nie tylko samo jej zatrzymanie, a nawet używanie wbrew woli właściciela, ale cel ostateczny - definitywne włączenie mienia (rzeczy) do majątku sprawcy” (wyr. S.A. w Białymstoku z dnia 29 listopada 2012 r., sygn. akt II AKA 115/12). Samo zatrzymanie cudzej rzeczy i używanie jej dla zysku, któremu nie towarzyszy zamiar zatrzymania tej rzeczy na własność, nie stanowi znamion sprzeniewierzenia, gdyż przy tym przestępstwie zachowaniu sprawcy musi towarzyszyć animus rem sibi habendi, a więc wola (zamiar) zatrzymania cudzej rzeczy dla siebie lub innej jeszcze, niż powierzający mu je, osoby.
Manifestowanie przywłaszczenia
W piśmiennictwie wskazuje się, że ze względu na fakt władania (posiadania) rzeczą lub prawem majątkowym przez przywłaszczającego przed dokonaniem przywłaszczenia, samo przywłaszczenie musi zostać przez niego w odpowiedni sposób zamanifestowane na zewnątrz. Owo uzewnętrznienie przywłaszczenia przyjmować musi postać zachowania, uniemożliwiającego osobie, której przysługuje odpowiednie prawo do rzeczy, swobodne nią rozporządzić. Przywłaszczenie wyrażać się może w rozmaitych formach, które dostatecznie wyraźnie symbolizują zerwanie przez sprawcę więzi łączącej cudzą rzecz z jej właścicielem i włączenie tej rzeczy do majątku sprawcy lub traktowanie tej rzeczy w inny sposób, jako swojej własności. Manifestacja zamiaru włączenia przez sprawcę rzeczy do swojego majątku dokonywać się może w różnorodnych formach, istotne jest jednak to, aby sprawca uzewnętrznił wolę zerwania więzi łączącej właściciela z rzeczą i włączenia jej do swojego majątku lub traktowania rzeczy przez sprawcę jak własnej (Zob. M. Dąbrowska-Kardas, Komentarz do art. 284 KK, SIP Lex-el.).
Strona podmiotowa przestępstwa z art. 284 § 1 KK ma charakter umyślny i kierunkowy. Sprawca zatem musi działać w ściśle określonym celu, którym jest przywłaszczenie cudzej rzeczy (mienia). Nie wystarcza, by sprawca godził się na możliwość przywłaszczenia, musi on bowiem tego chcieć i musi to być jego celem.
Wartość przywłaszczenia
Wartości przedmiotu czynności wykonawczej przestępstwa przywłaszczenia nie można bezrefleksyjnie utożsamiać z wysokością szkody, jaka w związku z tym czynem została faktycznie poniesiona przez określoną osobę. Należy bowiem uświadomić sobie, że wartość przedmiotu czynności wykonawczej przywłaszczenia, podobnie jak np. kradzieży, stanowi kategorię obiektywną. Sprawca przywłaszczenia uzurpuje sobie wyłączny tytuł prawny do cudzej rzeczy (prawa majątkowego), który przedstawia pewną wartość rynkową. Taka też jest wartość zamachu zrealizowanego przez sprawcę takiego przestępstwa. Im większa jest ta wartość, tym większy jest ciężar gatunkowy czynu przestępnego.
Przykłady przywłaszczenia
Znamiona czynu z art. 284 § 1 KK realizuje sprawca, który uzurpuje sobie wyłączny tytuł do cudzej rzeczy ruchomej lub prawa majątkowego i zachowuje się w taki sposób, jakby był jej właścicielem lub jakby to prawo jemu przysługiwało. Przykładem takich zachowań są: oddawanie przedmiotu do używania innej osobie, zamiana przedmiotów lub praw z osobą trzecią, obciążenie zastawem lub hipoteką, zbycie przedmiotu lub prawa, zrzeczenie się prawa. Przywłaszczenie jest przestępstwem tzw. jednorazowym, a nie wieloczynowym. Jest ono popełnione w momencie, gdy sprawca dokonuje takiej dyspozycji rzeczą ruchomą lub prawem majątkowym, która dowodzi, że uzurpuje sobie prawo własności. Tak więc sprawca przywłaszczenia jest właściwie uzurpatorem, a nie osobą, której rzeczywiście przysługuje cywilnoprawny status właściciela. Z samej istoty przywłaszczenia wynika, że jest to działanie bezprawne. Jedną z fundamentalnych zasad prawa cywilnego, obowiązującą przy pochodnym przejściu własności, jest reguła nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet (nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada). Zatem zbywanie cudzego prawa przez sprawcę przywłaszczenia jako działanie dokonywane przez osobę do tego nieuprawnioną, przynajmniej co do zasady, będzie bezskuteczne.
Sprzeniewierzenie
Do problematyki dokonania przestępstwa przywłaszczenia trafnie odniósł się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 14 grudnia 2016 r. (II AKa 403/16, LEX), stwierdzając, że „Istotą sprzeniewierzenia jest, rozporządzenie cudzą rzeczą ruchomą powierzoną sprawcy, tak jak swoją własnością, z wykluczeniem osoby uprawnionej. Zachowanie sprawcy musi być pozbawione podstawy prawnej, czyli mieć charakter bezprawny. Przywłaszczeniem (sprzeniewierzeniem), w rozumieniu KK, jest więc bezprawne, z wyłączeniem osoby uprawnionej, rozporządzenie (znajdującym się w posiadaniu sprawcy), cudzym mieniem, poprzez włączenie go do majątku swojego, albo wykonywanie w inny sposób, w stosunku do tego mienia, uprawnień właścicielskich. (...) Sprawca musi, dla dokonania tegoż przestępstwa, podjąć chociażby jedną czynność w stosunku do rzeczy ruchomej, która wskazuje, iż traktuje tą rzecz jak gdyby był jej właścicielem. Przywłaszczenie może się wyrażać w różnych formach, które dostatecznie wyraźnie symbolizują zerwanie przez sprawcę więzi łączącej cudzą rzecz z jej właścicielem i potraktowanie jej jako swojej własności”. Jakkolwiek Sąd Apelacyjny w Warszawie w przywołanych tezach odniósł się do przywłaszczenia rzeczy ruchomej, brak jest merytorycznych powodów, aby uważać, że nie można ich odpowiednio odnieść do sytuacji, w której przedmiotem czynności wykonawczej jest prawo majątkowe w postaci własności nieruchomości.
Kiedy nie mamy do czynienia z przywłaszczeniem?
W orzecznictwie dominuje pogląd, że w sytuacji gdy posiadacz rzeczy czuje się jej właścicielem, to dokonując rozporządzenia taką rzeczą nie może być świadom realizacji znamienia czasownikowego czynu zabronionego w postaci ”przywłaszczenia”, a tym samym swoim zachowaniem nie może wypełnić znamion strony podmiotowej przestępstwa stypizowanego w art. 284 KK. Warto w tym względzie zwrócić uwagę na dwa orzeczenia Sądu Najwyższego, w których Sąd ten wyraził następujące stanowiska: „przeświadczenie sprawcy, że ma on prawo dysponować będącym w jego posiadaniu mieniem, wyłącza wymaganą dla występku z art. 284 KK umyślność, a w rezultacie czyn taki oceniany być może wyłącznie w aspekcie prawa cywilnego. Innymi słowy, jeżeli posiadacz rzeczy czuje się jej właścicielem, to dokonując jakiegokolwiek rozporządzenia taką rzeczą nie może być świadom realizacji znamion przestępstwa z art. 286 KK (postanowienie z dnia 23 kwietnia 2008 r. sygn. akt V KK 406/07), a także „strona podmiotowa przestępstwa z art. 284 § 1 KK ma charakter umyślny i kierunkowy. Sprawca zatem musi działać w ściśle określonym celu, którym jest przywłaszczenie cudzej rzeczy (mienia). Nie wystarcza, by sprawca godził się na możliwość przywłaszczenia, musi on bowiem tego chcieć i musi to być jego celem. O zachowaniu umyślnym można mówić jedynie wtedy, gdy sprawca obejmował swoją świadomością wszystkie istotne elementy czynu, wszystkie jego podstawowe znamiona, zaś istotnym wyznacznikiem tego, że sprawca obejmuje czyn swój świadomością, a zatem i umyślnością, jest jego zamiar…” (postanowienie z dnia 6 listopada 2007 r. V KK 30/07).
Sam fakt niewywiązania się przez stronę umowy ze zobowiązania nie może świadczyć o zamiarze powiększenia przez nią własnego majątku kosztem majątku kontrahenta. Dla przyjęcia realizacji znamion przestępstwa przywłaszczenia od strony podmiotowej konieczne jest wykazanie, że oprócz obiektywnego rozporządzenia przez sprawcę cudzą rzeczą ruchomą (cudzym mieniem ruchomym), jego działaniu towarzyszył zamiar, tzw. animus rem sibi habendi, tj. zamiar zatrzymania rzeczy dla siebie albo dla innej osoby, bez żadnego ku temu tytułu.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.