Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku ma na celu ustalenie, czy osoba wskazana we wniosku jako spadkodawca zmarła oraz kto i na jakiej podstawie jest jej spadkobiercą. Zgodnie z dyspozycją art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika albo z ustawy albo z testamentu. Ustawa daje pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia określonemu przez spadkodawcę w testamencie (art. 926 § 2 KC).
Zgodnie z dyspozycją art. 670 KPC Sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co, do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.
Ustalenia, czy spadkodawca sporządził testament sąd dokonuje na podstawie wszelkich dostępnych informacji. Rozstrzygnięcie zapada bowiem bez względu na wnioski stron, przy czym stosownie do wyników postępowania dowodowego. Obowiązek działania sądu z urzędu nie oznacza jednak, że ma on zastąpić uczestników w wykazywaniu okoliczności istotnych dla stwierdzenia ich praw. Jeżeli zatem sąd uzna, że zgłoszone dowody nie są wystarczające dla wypełnienia wynikającego z art. 670 KPC obowiązku sądu spadkowego, może nałożyć na uczestnika określone obowiązki dowodowe, egzekwować ich wykonanie i ewentualnie zastosować konsekwencje procesowe ich niewykonania. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku oprócz bowiem obowiązkowego działania sądu z urzędu wchodzi w grę także ogólny obowiązek aktywności uczestnika postępowania, wyrażającej się w należytej dbałości o własny interes. Jeżeli więc uczestnik, tak jak w niniejszej sprawie podniesie, że nie stwierdzono jednoznacznie, że spadkodawca nie pozostawił testamentu, to jego obarcza obowiązek wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzi skutki prawne, albowiem w postępowaniu o stwierdzenia nabycia spadku ma zastosowanie art. 232 zd. pierwsze KPC.
Wydziedziczenie jest wyrazem negatywnej oceny moralno – etycznej spadkobiercy ustawowego. U jego podstaw leży przekonanie, że członek najbliższej rodziny zmarłego, przejawiający wobec niego naganną postawę nie powinien korzystać z przysporzenia spadkowego. Nie można przy tym zgodzić się ze stanowiskiem, że wyłącznie do samego spadkodawcy należy ocena czy spadkobierca naruszył obowiązki wynikające ze stosunków rodzinnych, a sąd nie jest władny do zastępowania w tym zakresie samego spadkodawcy. Przeciwnie, z uwagi na przyjęty w prawie polskim system dziedziczenia, zapewniający małżonkowi i najbliższym krewnym zmarłego określony udział w majątku spadkowym, albo rekompensujący jego brak poprzez zachowek, spadkodawca nie ma pełnej swobody co do rozrządzeń testamentowych w tym znaczeniu, że pozbawienie członka najbliższej rodziny jakiejkolwiek korzyści płynącej ze spadkobrania może nastąpić wyłącznie poprzez wydziedziczenie i to w oparciu o limitowane ustawowo podstawy. Sąd jest zatem zobowiązany do zbadania czy istotnie podstawy takie wystąpiły.
Samo wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia nie zawsze przesądza o skuteczności wydziedziczenia, skoro dana przyczyna – w chwili jego dokonania – musi rzeczywiście istnieć. Zarówno ze względu na szczególny charakter instytucji zachowku – mającego na celu urzeczywistnienie obowiązków moralnych jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych w sytuacji pozbawienia uprawnionych należnego im zachowku, jak i wynikające z tego szczególne, wyjątkowe warunki przy zaistnieniu których możliwe jest pozbawienie tego prawa, wpływają na przyjęcie, iż katalog podstaw wydziedziczenia ma charakter zamknięty, co z kolei skutkuje tym, że niedopuszczalne jest wydziedziczenie z innego powodu niż określone w art. 1008 KC.; nieuprawnione jest również dokonywanie wykładni rozszerzającej objętych nim podstaw.
Istotnym w tym zakresie pozostaje, iż w świetle art. 1009 KC przyjmuje się, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić przyczyny swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego przynależnego mu prawa (tak m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 r., sygn. VI ACA 578/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 maja 2013 r., sygn. I ACA 412/13).
Ocena czy istniały podstawy do wydziedziczenia, może być przedmiotem oceny Sądu w postępowaniu o zachowek, a nie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, w sytuacji gdy przesądzono ważność zapisu testamentowego. Spadkobierca bezpodstawnie wydziedziczony może bowiem dochodzić zachowku powołując się na bezzasadność wydziedziczenia, bądź też wystąpić z powództwem o ustalenie bezpodstawności wydziedziczenia. Dla obu postępowań właściwa jest zaś droga postępowania procesowego. Wydziedziczenie stanowi materialnoprawną przesłankę unicestwiającą roszczenie o zachowek, stąd w tym właśnie postępowaniu wnioskodawca może podważać skuteczność takiego zapisu (vide : wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 kwietnia 2013 r., I ACa 517/12, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 09 grudnia 1974 r., I CR 873/74).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W rozpoznawanym przypadku spadkodawczyni rozrządziła swoim majątkiem na wypadek śmierci przez testament, który zawierał rozrządzenia jednego spadkodawcy. Spadkodawczyni była w chwili śmierci osobą mającą pełną zdolność do czynności prawnych.
Testament nie został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Opinia sądowo – psychiatryczna wykluczyła, by spadkodawczyni w chwili testowania znajdowała się właśnie w takim stanie. Nie sposób również uznać (między innymi z powyższych powodów), by spadkodawczyni działała pod wpływem błędu z przypuszczeniem, że gdyby nie działała, toby nie sporządziła testamentu tej treści lub – by działała pod wpływem groźby. Żaden z uczestników nie zgłaszał zresztą takich zarzutów. Nie wolno też tracić z pola widzenia, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego a więc w obecności notariusza, któremu zgodnie z przepisem art. 86 ustawy Prawo o notariacie nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych. Podobnie też przepis art. 81 ww. ustawy nakazuje notariuszowi odmówić dokonania czynności prawnej sprzecznej z prawem. Przepis art. 49 ustawy wskazuje natomiast na szczególną staranność, do jakiej obowiązany jest notariusz przy wykonywaniu czynności. Oznacza to, że notariusz, w obecności którego spadkodawczyni sporządziła testament był obowiązany pilnować, czy testatorka jest w stanie świadomości, który pozwalał jej niewadliwie oświadczyć swą wolę mortis causa. Skoro testament został sporządzony, oznacza to, że notariusz nie powziął wątpliwości co do stanu świadomości spadkodawczyni, której stan zdrowia w przedmiotowym zakresie potwierdziła przywoływana już opinia biegłego sądowego lekarza psychiatry.
W rezultacie sąd doszedł do przekonania, że przedstawiony przez wnioskodawcę testament jest ważny. Tym samym wniosek wnioskodawcy zasługiwał na uwzględnienie. W konsekwencji testament został otwarty i ogłoszony przez sąd a zgodnie z jego treścią jedynym spadkobiercą był wnioskodawca, który nabył spadek na podstawie przepisów art. 924 KC i art. 925 KC w zw. z art. 926 § 1 KC
W testamencie spadkodawczyni wydziedziczyła pozostałe osoby, które uprawnione byłyby do dziedziczenia z ustawy. Niniejsze postępowanie było postępowaniem o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd nie badał więc – i nie mógł badać – zasadności dokonanego przez spadkodawczynię w testamencie wydziedziczenia. W niniejszym postępowaniu sąd był obowiązany ustalić z urzędu krąg spadkobierców powołanych do dziedziczenia a także ustalić ważność testamentu, a w konsekwencji stwierdzić nabycie przez nich spadku. Powyższe stanowiło przyczynę oddalenia wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadków M. K. i A. K.. Świadkowie ci byli powołani na okoliczności dotyczące wydziedziczenia, które to okoliczności nie były istotne dla sprawy. Tym samym ten wniosek dowodowy podlegał oddaleniu. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 9 listopada 2016 r. I Ns 269/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
