Rodzice, sprawując zarząd, dokonują szeregu czynności mogących mieć po pierwsze charakter czynności prawnych albo tylko faktycznych, a wśród czynności prawnych szczególną rolę odgrywają czynności dokonywane w imieniu dziecka, w tym czynności w postępowaniu sądowym. Czynności te można podzielić na czynności dotyczące istotnych spraw dziecka oraz czynności niemające takiego charakteru. Dokonanie tych pierwszych wymaga zgody obojga rodziców, pozostałych mogą dokonywać samodzielnie. Wreszcie czynności zarządu można podzielić na czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające ten zarząd.
Do czynności przekraczających zwykły zarząd powinno się zaliczać te, które powodują poważne zmniejszenie substancji majątku dziecka lub związane są z ryzykiem wywołania takich konsekwencji, jak również powodujące powstanie po stronie małoletniego znaczniejszego zobowiązania, jak też czynności, których celem jest zmiana przeznaczenia gospodarczego zarządzanego przez opiekuna majątku oraz zmiana jego dochodowości. Do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu należą, m.in. zrzeczenie się dziedziczenia czy odrzucenie spadku przez małoletniego, dlatego wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego.
Dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską. Rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Nie mogą oni jednak bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Jak słusznie podniósł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 listopada 1982 roku, wydanym w sprawie o sygn. akt I CR 234/82 reprezentacja rodzica w sprawach majątkowych dziecka, jeśli obejmuje czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, wymaga umocowania udzielonego przez Sąd opiekuńczy. Miernikiem czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu jest ciężar gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutki w sferze majątku małoletniego, wartości przedmiotu danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów życiowych. Konsekwencją braku zezwolenia Sądu opiekuńczego jest nieważność dokonanej czynności (uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1977 r., sygn. akt III CZP 73/76). W doktrynie wskazano przykłady czynności przekraczających ramy zwykłego zarządu majątkiem dziecka. W szczególności zaliczono do nich zrzeczenie się dziedziczenia, odrzucenie spadku oraz przyjęcie spadku wprost.
O przyjęciu lub odrzuceniu spadku zawiadamia się wszystkie osoby, które według oświadczenia i przedstawionych dokumentów są powołane do dziedziczenia, choćby w dalszej kolejności. Istotą tej regulacji jest formalne powiadomienie dalszych spadkobierców o rozpoczęciu biegu terminu do złożenia oświadczenia spadkowego.Zgodnie z art. 1015 § 1 k..c. oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania . Przewidziany w art. 1015 § 1 k..c termin jest terminem zawitym prawa materialnego . Początek tego okresu jest liczony oddzielnie dla każdego spadkobiercy i co do każdego z tytułów powołania. Przy dziedziczeniu ustawowym w razie dojścia do spadku spadkobiercy powołanego w dalszej kolejności z uwagi na odrzuceniu spadku przez wyprzedzającego go spadkobiercę termin do złożenia oświadczenia przez spadkobiercę dziedziczącego w dalszej kolejności rozpoczyna się od dnia w którym dowiedział się on o odrzuceniu spadku przez wyprzedzającego go spadkobiercę a jeżeli spadkobierca nie ma zdolności do czynności prawnych od dnia w którym o tytule powołania dowiedział się jego przedstawiciel ustawowy. Ukształtowanie w art. 1015 § 1 k..c terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jako terminu zawitego prawa materialnego oznacza, ze z chwila jego upływu wygasa uprawnienie do skorzystania z tego prawa a oświadczenie złożone po upływie tego terminu nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Czyli termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez małoletniego biegnie od dnia gdy jego rodzice dowiedzieli się o tytule powołania małoletniego do spadku.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, przy czym brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Zgodnie z treścią art. 1019 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, jednakże uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem oraz spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Konstrukcja uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku została rozciągnięta na sytuację, w której pod wpływem, błędu spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia. Dla oceny skuteczności tych oświadczeń zastosowanie zastosowania mieć będą przepisy art. 84 KC, 86 KC, 87 KC oraz 1019 KC
Zgodnie z treścią art. 84 § 1 i 2 KC błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej i musi być istotny. Błąd odnoszący się do treści takiego oświadczenia obejmuje w szczególności błąd co do tytułu powołania do dziedziczenia, co do osoby spadkodawcy, co do przedmiotu spadku (np. mylne wyobrażenie lub brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego), pod warunkiem, że okoliczności te nie są efektem braku staranności ze strony spadkodawcy. Kwalifikacja błędu istotnego zależeć będzie od odpowiedzi na pytanie czy gdyby spadkobierca miał prawidłowe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy to złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (komentarz do art. 1019 KC wydawnictwo C.H. Beck Legalis).
Podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły (art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zdanie pierwsze i § 2 KC). Błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego. Kwestię oceny związku przyczynowego między niedołożeniem należytej staranności a brakiem rozeznania co do przedmiotu spadku szczegółowo rozważał Sąd Najwyższy w uzasadnianiu postanowienia z dnia 30 czerwca 2005 roku wydanego w sprawie IV CK 799/04 (OSNC 2006/5/94, Biul.SN 2005/11/12, M.Prawn. 2006/16/881), które to rozważania sąd w pełni podziela. Nie jest więc decydujące ustalenie czy spadkobierca podjął jakiekolwiek starania mające na celu ustalenie jaki majątek pozostawił spadkodawca. Należy rozważyć czy brak rozeznania co do konkretnego przedmiotu spadku – długu spadkowego –można uznać za spowodowany konkretnym zaniechaniem. Jak podkreśla bowiem Sąd Najwyższy – Skuteczność powołania się na błąd co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu.
Jak wyżej wskazano za prawnie doniosły błąd w rozumieniu art. 84 KC może zostać uznany tylko taki, który dotyczy treści czynności prawnej i który jest zarazem istotny tj. uzasadnia przypuszczenie, że jeżeliby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli danej treści. Taki błąd musi istnieć w chwili składania oświadczenia woli. Wymagania te odniesione do niezłożenia przez spadkobiercę w terminie oświadczenia oznaczają, że aby spadkobierca mógł się uchylić na podstawie przepisów o błędzie od skutków prawnych swego biernego zachowania, musi być – po pierwsze – przez cały bieg terminu w błędzie co do okoliczności objętej treścią przyjęcia spadku następującego z mocy ustawy i – po drugie – wykazać, że jeżeliby znał prawdziwy stan w zakresie tych okoliczności, to rozsądnie oceniając, odrzuciłby spadek lub przyjął go jedynie z dobrodziejstwem inwentarza (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 2012 roku II CSK 171/12, które to rozważania sąd w niniejszym składzie podziela). Należy też wskazać, że sąd z urzędu bada zasadność uchylenia się przez spadkobierców od skutków ich bezczynności, ponieważ może to mieć istotny wpływ na ustalenie kręgu spadkobierców i na odpowiedzialność spadkową (art. 670 KPC i 677 KPC).
Zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 88 § 2 KC uprawnienie do uchyleniu się od skutków oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku wygasa – w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia. Termin ten ma charakter zawity. Przy czym do zachowania powyższego terminu wystarczające jest złożenie w sądzie – przed jego upływem – wniosku o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku (porównaj postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2014 r. II CSK 41/13, Legalis).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Przedstawicielka ustawowa małoletnich wnioskodawców A. H. wniosła w imieniu swoich synów: J. H. i M. H. o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego o odrzuceniu spadku i zatwierdzenie oświadczenia o odrzuceniu spadku po dziadku J. S. (2). Przedstawiciel ustawowy małoletnich wnioskodawców – A. H. jako uczestnika wskazała swojego byłego męża T. H.. W uzasadnieniu wniosku podniosła, iż nie zostało złożone oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich, wobec braku współdziałania rodziców z uwagi na rozwód i brak zgody na złożenie takiego oświadczenia przez drugiego z rodziców, mimo uzyskania zgody Sądu Rodzinnego.
W niniejszej sprawie miała miejsce specyficzna sytuacja z uwagi na to, iż wnioskodawcy, jako osoby małoletnie nie mogli sami w swoim imieniu złożyć oświadczeń spadkowych – w tym o odrzuceniu spadku, a mogli to zrobić w tym przypadku jedynie ich rodzice – A. H. i T. H.. Jednakże z uwagi na rozwód – brak było woli zgodnego współdziałania między rodzicami w imieniu dobra małoletnich dzieci.
Przedstawicielka małoletnich wnioskodawców, działając w ich imieniu, skierowała sprawę do sądu – o zatwierdzenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia w terminie, z uwagi na brak współdziałania wraz z nią przy tej czynności jej byłego męża – mimo uzyskania prawomocnego postanowienia. Przy czym należy zauważyć, iż przedstawicielka małoletnich działała tu niezwłocznie po uzyskaniu wiedzy o trudnościach związanych z uzyskaniem współpracy drugiego z rodziców.
W ocenie Sądu przedstawicielka ustawowa małoletnich działała w usprawiedliwionym błędzie co do tego, iż wobec treści postanowienia – w którym Sąd zezwolił obojgu rodzicom na złożenie oświadczeń spadkowych w imieniu małoletnich o odrzuceniu spadku po J. S. (2), niezbędnym jest jednoczesne złożenia takiego oświadczenia przez oboje rodziców. Działania przedstawicielki ustawowej wnioskodawców nie uchybiły terminowi przewidzianemu w art. 88 § 2 KC.
W ocenie Sądu błąd ten był usprawiedliwiony okolicznościami niniejszej sprawy, tym bardziej, iż przedstawiciele ustawowi małoletnich wnioskodawców nie mieszkają razem i są skonfliktowani, wobec czego brak było jasnego przekazu odnośnie zadłużenia spadkodawcy. Ostatecznie do złożenia takiego oświadczenia przez drugiego rodzica doszło, ale po terminie i przed sądem w niniejszej sprawie.
Zatem mając na uwadze, iż przedstawicielka ustawowa małoletnich kierowała się dobrem swoich małoletnich dzieci oraz wiedzą o długach spadkowych pozostawionych przez spadkodawcę, a przy tym nie działała z pokrzywdzeniem wierzycieli i przede wszystkim: dochowała należytej staranności przy dokonywaniu wszystkich czynności konsekwentnie zmierzających do odrzucenia spadku w imieniu małoletnich dzieci, należało zatwierdzić uchylenie się przez wnioskodawców J. H. i M. H. od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia spadkowego w terminie i zatwierdzić oświadczenie złożone przez przedstawicieli ustawowych A. H. i T. H. w imieniu małoletnich o odrzuceniu spadku po J. S. (2). Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 15 marca 2016 r. I Ns 899/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
