Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 1012 KC spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno nastąpić w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania ( art. 1015 § 1 KC). W § 2 tego artykułu wskazano natomiast, iż brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku, chyba że zachodzą wskazane ustawą okoliczności dziedziczenia z mocy samego prawa z dobrodziejstwem inwentarza (treść przepisu sprzed nowelizacji z dnia 20 marca 2015 r. mająca zastosowanie do spadków otwartych przed dniem wejścia wżycie wskazanej ustawy tj. przed 18 października 2015 r.).
Nabycie spadku, następujące w chwili jego otwarcia, nie jest definitywne do czasu, gdy spadkobierca nie złoży oświadczenia o przyjęciu spadku lub nie powstaną okoliczności pozwalające przyjąć, iż spadkobierca takie oświadczenie złożył ( art. 1015 § 2 KC). Art. 1015 § 1 KC stanowi, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Początek biegu terminu do złożenia oświadczenia spadkowego związany jest z chwilą dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania. Chodzi tu o pozytywną wiedzę o faktach, z których wynika jego powołanie, pochodzącą z miarodajnego źródła. Po pierwsze spadkobierca musi dowiedzieć się o śmierci spadkodawcy. Po drugie przy dziedziczeniu ustawowym musi dowiedzieć się o istnieniu węzła rodzinnego, stanowiącego podstawę powołania do dziedziczenia i braku silniej powołanych, chcących i mogących dziedziczyć. Oznacza to, że sama świadomość istnienia węzła rodzinnego ze spadkodawcą, nie jest wystarczająca do przyjęcia, że dana osoba dowiedziała się o tytule swego powołania. Konieczna jest pozytywna wiedza o tytule swojego powołania.
Jak stanowi art. 1019 § 1 KC Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest cywilnoprawnym oświadczeniem woli i jako takie może być dotknięte wadami charakterystycznymi dla tych zdarzeń prawnych. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone także pod wpływem błędu lub groźby, z którymi to wadami ustawa łączy sankcję nieważności względnej (wzruszalności) czynności prawnej. Nakazując stosowanie do takich sytuacji przepisów o wadach oświadczenia woli, ustawodawca dokonał modyfikacji co do sposobu uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby. Błąd obciążający oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku musi dotyczyć treści tej czynności prawnej, a przy tym być istotny. Błąd odnoszący się do treści takiego oświadczenia obejmuje w szczególności błąd co do tytułu powołania do dziedziczenia, co do osoby spadkodawcy, co do przedmiotu spadku (np. mylne wyobrażenie lub brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego, jeżeli okoliczności te nie są efektem braku staranności ze strony spadkobiercy). Kwalifikacja błędu jako istotnego zależeć będzie od odpowiedzi na pytanie, czy gdyby spadkobierca miał prawidłowe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, to złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły ( art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zd. 1 i § 2 KC).
Błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (post. SN z 30.6.2005 r., IV CK 799/04, OSNC 2006, Nr 5, poz. 94; zob. także post. SN z 18.3.2010 r., V CSK 337/09, L.). Również w jednym z nowszych orzeczeń SN podkreślił, że o błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy” (post. SN z 1.12.2011 r., I CSK 85/11, L.).Zdaniem Sądu Najwyższego (postanowienie z 5.7.2012 r., IV CSK 612/11, OSNC 2013, Nr 3, poz. 39) niewiedza spadkobiercy o stanie spadku – pomimo podjętych odpowiednich, możliwych działań – może być uznana za błąd istotny ( art. 1019 § 2 KC w zw. z art. 84 § 2 KC). Z kolei wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem, konflikt z innymi krewnymi spadkodawcy, o czym świadczy chociażby niepoinformowanie przez nich syna o śmierci ojca, zorganizowanie pogrzebu bez udziału syna spadkodawcy sprawia, że nie można postawić uczestnikowi zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności (post. SN z 1.12.2011 r., I CSK 85/11, L.).
Pozostawanie spadkobiercy pod wpływem błędu lub groźby powodować może jego bierność, a w konsekwencji niezłożenie stosownego oświadczenia w terminie określonym w art. 1015 § 1 KC Dlatego też ustawodawca stworzył takiemu spadkobiercy możliwość uchylenia się od skutków wadliwego niezachowania terminu ( art. 1019 § 2 KC). Zatwierdzone przez sąd uchylenie się od skutków prawnych „milczenia” niweczy ustawowe skutki prawne przewidziane w art. 1015 § 2 KC. W związku z ostatnią zmianą tego przepisu, polegającą na przyjęciu, że „milczenie” spadkobiercy jest jednoznaczne w skutkach z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, potrzeba uchylenia się od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku wydaje się być jednak niewielka, przynajmniej w aspekcie majątkowym (ma to jednak znaczenie dla osób, które chcą mieć spokój, a nie być zaangażowane w postępowanie spadkowe).Odnosząc się do takiego przypadku, Sąd Najwyższy stwierdził, że niezbędną przesłanką zatwierdzenia jest złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku w formie wymaganej przez art. 1018 § 3 KC. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w toku postępowania o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia w zakresie przyjęcia lub odrzucenia spadku, a jego skuteczność zależy od zachowania terminu określonego w art. 1019 § 1 w zw. z art. 88 § 2 KC (uchw. SN z 22.11.2013 r., III CZP 77/13, OSNC 2014, Nr 9, poz. 86).
Natomiast według Sądu Najwyższego (postanowienie z 29.11.2012 r., II CSK 172/12, L.) stwierdzenie, że spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie dołożył należytej staranności w celu powzięcia wiadomości o stanie spadku ( art. 1019 § 2 KC), powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było wymagać. Ponieważ art. 1019 KC nie określa terminów uchylenia się od skutków złożonego pod wpływem błędu lub groźby oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, przeto do czynności tej zastosowanie znajdzie art. 88 § 2 KC, przewidujący roczny termin zawity liczony przy błędzie – od jego wykrycia, przy groźbie zaś – od ustania stanu obawy. Bezskuteczny upływ tego terminu spowoduje wygaśnięcie przysługującego dotychczas spadkobiercy prawa podmiotowego kształtującego.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskiem z dnia 12 sierpnia małoletni wnioskodawcy J. L. i M. L., reprezentowani przez przedstawiciela ustawowego – matkę D. L., wnieśli do Sądu Rejonowego w Zgierzu wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku po H. G. (1). Jako uczestnika postępowania wskazano P. L.. W uzasadnieniu wskazano, że D. L. odrzuciła spadek po swojej krewnej H. G. (1) w dniu 7 czerwca, z uwagi na to, iż według jej wiedzy w skład spadku wchodziły jedynie pasywa. W następnej kolejności spadek przypadał małoletnim dzieciom D. J. L. i M. L.. D. L. W dniu 28 listopada wniosła do Sądu Rejonowego wniosek o zezwolenie na złożenie oświadczeń o odrzuceniu spadku po H. G. (1) w imieniu małoletnich dzieci. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 29 kwietnia zezwolił D. L. i jej mężowi P. L. na złożenie oświadczeń o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci.
Postanowienie stało się prawomocne z dniem 2 czerwca 2020 roku i zostało doręczone D. L. około 8 lipca wraz z pouczeniem o możliwości zaskarżenia orzeczenia, jednakże nie dołączono informacji o czynnościach, które w interesie dzieci należałoby podjąć. D. L., po otrzymaniu odpisu prawomocnego postanowienia, w dniu 3 sierpnia skontaktowała się z notariuszem w celu umówienia terminu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci, jednakże uzyskała informację, nastąpił upływ sześciomiesięcznego terminu. Przedstawicielka ustawowa małoletnich powołała się na zasady współżycia społecznego wskazując, że w jej ocenie działania przez nią podjęte były niezwłoczne. Powołała się również na trudną, szczególną sytuację spowodowaną pandemią, ograniczony kontakt zarówno z Sądem jak i kancelarią notarialną. Wskazała, że pozostawała w przekonaniu, iż postępowanie kończy się wraz z wydaniem postanowienia o zezwoleniu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej w imieniu małoletnich dzieci, nie posiadała wiedzy w jakim czasie może zwrócić się o doręczenie odpisu postanowienia ze stwierdzeniem prawomocności, nie wiedziała również jakie czynności należy podjąć po doręczeniu prawomocnego postanowienia. Podniosła, że jako nauczycielka, musiała połączyć pracę zdalną z jednoczesną opieką nad dwójką swoich dzieci, prowadzeniem domu oraz kontynuacją studiów podyplomowych. Wszystkie czynniki łącznie przyczyniły się do uchybienia terminowi.
W ocenie Sądu wnioskodawcy spełnili powyższe wymagania. D. L. złożyła przed notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku po zmarłej H. G. (1). To spowodowało, że tytuł powołania do spadku przeszedł na jej małoletnie dzieci J. L. i M. L.. D. L. W dniu 28 listopada wystąpiła do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletnich dzieci, pozostawała w błędnym przekonaniu, że poprzez samą czynność złożenia przedmiotowego wniosku sprawia iż dochowała ustawowego terminu, zaś prawomocne orzeczenie w tym przedmiocie zastępuje oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci i kończy postępowanie w tym zakresie.
Błąd przedstawicielki ustawowej wnioskodawców dotyczył sposobu odrzucenia spadku. Istniało bowiem u niej przeświadczenie o dopełnieniu obowiązku odrzucenia spadku w imieniu dzieci poprzez wydanie stosowanego postanowienia przez Sąd. O błędzie w tym zakresie dowiedziała się dopiero na początku sierpnia po rozmowie z notariuszem. Błąd taki jest zdaniem Sądu błędem co do prawa i należy go ocenić jako błąd istotny. Rozstrzygając na tle okoliczności tego konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, Sąd miał na względzie przeciętny stan świadomość prawnej społeczeństwa.
Podkreślić należy, że przedstawicielka ustawowa wnioskodawców nie ma żadnego doświadczenia prawniczego. Na miarę swoich możliwości uczyniła wszystko co w jej mocy, aby dzieci nie dziedziczyły po spadkodawczyni – H. G. (1) długów. Jednak opisywany problem prawniczy i kwestia czytelnego zrozumienia konieczności odrzucenia spadku najpierw w imieniu własnym przed notariuszem, następnie uzyskania zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletnich wyrażonej przez Sąd Rodzinny, a następnie dalsze złożenie już właściwego oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich, przed Sądem Cywilnym wykraczało ponad przeciętną wiedzę osób, które nie interesują się prawem i nie mają z nim styczności. W ocenie Sądu nie można także uznać, aby przedstawicielka ustawowa wnioskodawców w sposób lekkomyślny zaniechała dalszych czynności związanych z odrzuceniem spadku, a jej błąd co do odrzucenia spadku w imieniu dzieci jest i doniosły i usprawiedliwiony okolicznościami. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 26 marca 2021 r. VIII Ns 592/20
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
