Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku ma na celu ustalenie, czy osoba wskazana we wniosku jako spadkodawca zmarła oraz kto i na jakiej podstawie (ustawy czy też testamentu) jest jej spadkobiercą. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, to wówczas zastosowanie znajdują przepisy kodeksu cywilnego, które stanowią w swej treści kto i z jakim udziałem dziedziczy spadek po osobie zmarłej. Natomiast jeżeli spadkodawca pozostawił testament, rolą Sądu rozpoznającego sprawę o stwierdzenie nabycia spadku jest ocena ważności testamentu.
Stosownie do treści art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi czwartej kodeksu cywilnego. Podstawą powołania do spadku może być testament, a w razie jego braku ustawa. Dziedziczenie ustawowe bowiem co do całości albo co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 KC).
W myśl art. 941 KC na wypadek śmierci można rozrządzić majątkiem jedynie przez testament, który zgodnie z art. 942 KC może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.
Art. 944 § 1 KC stanowi zaś, że sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Dodatkowo stosownie do art. 945 § 1 pkt 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizowania. Musi zostać sporządzony w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych. Zgodnie z art. 949 § 1 KC, spadkobierca może sporządzić taki testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Zgodnie z § 2 przywołanego artykułu, brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeśli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Zgodnie z art. 958 KC, testament sporządzony z naruszeniem art. 949 § 1 KC jest nieważny. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 kwietnia 1973 r. (III CZP 78/72), ten szczególny rygoryzm w zakresie formy rozrządzeń na wypadek śmierci wiąże się z jednej strony z ich doniosłością w zakresie praw majątkowych, z drugiej zaś strony z faktem, że o ich ważności i tłumaczeniu decyduje się dopiero po śmierci testatora. Dalej Sąd Najwyższy stwierdza, iż zgodnie z utrwalonym poglądem zachowanie szczególnej formy testamentów ma na celu, po pierwsze, skłonienie spadkodawcy do dojrzałego rozważenia doniosłości kroku, który chce przedsięwziąć, i treści testamentu, który zamierza sporządzić. Po drugie, ułatwienie zbadania, czy spadkodawca miał rzeczywiście wolę testowania, tzn. świadomość, że podjęte przez niego zachowanie się stanowi akt sporządzenia testamentu, i to o danej treści. Po trzecie, ułatwienie dowodu sporządzenia, autentyczności i treści testamentu, a zarazem utrudnienie posłużenia się testamentem sfałszowanym lub uchylonym.
Testament holograficzny, przede wszystkim musi więc zostać w całości spisany pismem ręcznym. Niedopuszczalne jest spisanie testamentu np. na maszynie do pisania, na komputerze itp., a następnie podpisanie go pismem ręcznym. Taki testament zawsze będzie nieważny. Dzięki temu, iż testament powinien zostać w całości spisany własnoręcznie przez spadkodawcę, istnieć będzie pewność, iż wyraża on rzeczywistą wolę zadysponowania majątkiem na wypadek śmierci.
Podkreślić bowiem należy, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego „treść zaginionego testamentu własnoręcznego oraz fakt sporządzenia tego testamentu w przepisanej formie ustala – na podstawie wszelkich środków dowodowych – sąd spadku, jako przesłankę rozstrzygnięcia o dziedziczeniu, w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku”. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy podkreślił, że „testament traci skuteczność z chwilą odwołania go – wyraźnie lub w sposób dorozumiany (art. 946, 947 KC) – przez testatora (art. 943 KC). Dlatego, nie będąc odwołaniem – zarówno zagubienie, jak i samowolne zniszczenie go przez osobę trzecią – nie prowadzi do pozbawienia testamentu własnoręcznego skuteczności prawnej. Zajście takiego zdarzenia aktualizuje więc tylko potrzebę odtworzenia formy i ustalenia treści zagubionego (samowolnie zniszczonego przez osobę trzecią) testamentu własnoręcznego. Testament sporządzony w tej formie ma charakter dokumentu prywatnego (art. 245 KPC). Toteż, w braku ograniczeń w tym względzie, dopuszczalne jest wykazywanie za pomocą wszelkich środków dowodowych (nie wyłączając dowodu z zeznań świadków oraz z przesłuchania stron) faktu sporządzenia testamentu własnoręcznego w przepisanej formie oraz jego treści (art. 246 KPC)” (tak np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia z dnia 29 maja 1987 r., sygn. akt III CZP 25/87, opubl. w bazie orzecznictwa L.).
Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie przyjmuje się, że odtworzony w toku postępowania spadkowego testament ma moc prawną oryginału testamentu własnoręcznego. Jak nadto podnosi się podstawę dziedziczenia może stanowić testament własnoręczny, który zaginął, a fakt jego sporządzenia, ważność oraz treść rozporządzeń musi zostać udowodniona w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (tak np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1999 r., (…), OSNC 1999/11/194). Za takim rozwiązaniem przemawia bowiem teoria woli i zasada życzliwej interpretacji testamentu (tzw. interpretatio in favorem testamenti), zawarta w art. 948 KC, który to przepis ma zastosowanie nie tylko do testamentu, ale także do wykładni przepisów o testamencie. Zasady te powinny odnosić się także do utrwalenia treści testamentu własnoręcznego i jej odtworzenia, nadto zaś za przyjętą interpretacją może przemawiać także swoboda testowania. Dodatkowych argumentów dostarcza wykładnia systemowa, logiczna i funkcjonalna. Podobne zasady obowiązują bowiem w odniesieniu do odtworzenia treści zaginionego lub zniszczonego pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego (art. 952 § 2, 3 KC) i nie ma potrzeby odmiennego rozwiązywania tej kwestii na tle testamentu holograficznego (zob.: Michał Niedośpiał, glosa do postanowienia SN z dnia 16 kwietnia 1999 r.). Podkreślić należy, iż Sąd Najwyższy powyższy pogląd konsekwentnie wypowiadał również co do innych testamentów, np. w postanowieniu z dnia 8 października 2004 r. (V CK 184/04) wskazał, iż należy uznać za dopuszczalne ustalenie – za pomocą wszelkich środków dowodowych – treści oraz faktu sporządzenia zaginionego testamentu allograficznego (art. 951 KC), a zagubienie testamentu alograficznego, czy zniszczenie go przez osobę trzecią, nie prowadzi do pozbawienia tego testamentu skuteczności prawnej; aktualizuje jedynie potrzebę odtworzenia dokumentu. Fakt sporządzenia testamentu allograficznego w przepisanej formie oraz jego treść mogą być przy tym wykazywane za pomocą wszelkich środków dowodowych, nie wyłączając dowodu ze świadków lub z przesłuchania stron. Nie stoi temu na przeszkodzie przepis art. 247 KPC, bowiem nie chodzi tu o dowód przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu, a jedynie o odtworzenie treści utraconego dokumentu.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
Okolicznością nie budzącą w niniejszej sprawie wątpliwości było to, że przedłożony przez uczestnika J. L. (1) dokument sporządzony w formie wydruku komputerowego i opatrzony nagłówkiem jest nieważny. Nie oznacza to jednak, iż dokonane przez spadkodawcę J. L. (2) rozrządzenie na wypadek jego śmierci w ogóle dotknięte było nieważnością. Świadek T. B. zeznała bowiem, iż dokument w formie wydruku komputerowego, pod którym podpis złożyła ona, jej syn P. B. oraz spadkodawca, został sporządzony w oparciu o testament własnoręczny spadkodawcy i w pełni odpowiada jego treści. Bezspornym w sprawie jest, iż testament holograficzny spadkodawcy z dnia 20 listopada 2009 r. zaginął.
Rzeczą Sądu wobec braku dokumentu, który miał stanowić testament własnoręczny spadkodawcy J. L. (2), było zatem ustalenie w niniejszym postępowaniu za pomocą wszelkich środków dowodowych jaka była treść tegoż własnoręcznego testamentu.
Istotną rolę w zakresie oceny sporządzenia przez J. L. (2) testamentu z dnia 20 listopada 2009 roku odgrywają w niniejszej sprawie zeznania świadka T. B., która ten dokument widziała, a co więcej jego treść przepisała na komputerze. Wydruk tego dokumentu, podpisany przez spadkodawcę, T. B. i P. B. został złożony do akt. Świadek T. B. w sposób konsekwentny wskazywała, że spadkodawca sporządził taki testament własnoręczny, w treści którego swoje mieszkanie numer (…) przy ulicy (…) w Ł. przekazał swojemu synowi J. L. (1), wydziedziczając swoje wnuki, dzieci córki A. S. (1). Świadek podała również, iż przedmiotowe mieszkanie wyczerpywało cały majątek spadkowy. Okoliczność ta została potwierdzona przez uczestnika J. L. (1).
Jak zaś wynika z ustalonego w niniejszej sprawie stanu faktycznego spadkodawca J. L. (2) pozostawił testament własnoręczny, który spełniał wszystkie wymagania określone w art. 949 § 1 KC Odnosząc się do zarzutów podnoszonych przez uczestników postępowania S. S. (1) i S. S. (2), iż w treści testamentu nie zostały podane ich dane personalne, jak również błędnie zostało zapisane imię ich matki, Sąd wskazuje, iż brak dokładnych danych osób wydziedziczonych przez spadkodawcę nie wpływa na ważność i skuteczność rozporządzenia testamentowego, w sytuacji gdy wola testatora nie budzi wątpliwości. Nadto nie dziwi sytuacja, gdy spadkodawca, który nie utrzymywał kontaktu z wnukami, nie miał wiedzy o ich danych. Uczestnicy S. S. (1) i S. S. (2) przyznali, iż nie było możliwe, by spadkodawca znał ich numery PESEL czy numery dowodów osobistych. Błędne oznaczenie imienia córki spadkodawcy w treści testamentu również znalazło swoje wytłumaczenie w zebranym w sprawie materiale dowodowym. Pomimo, iż ze skróconego aktu zgonu córki spadkodawcy wynika, iż nosiła ona imię A., to jak zeznała świadek T. B., posługiwała się ona swoim drugim imieniem K. i tak też zwracał się do niej spadkodawca.
Okolicznością bezsporną jest, iż mieszkanie numer (…) przy ulicy (…) w Ł., które zgodnie z ostatnią wolą spadkodawcy J. L. (2) miało przypaść jego synowi uczestnikowi postępowania J. L. (1), wyczerpywało cały majątek spadkowy. W świetle powyższego należało, stwierdzić, że spadek po J. L. synu J. i I. z domu W., zmarłym w dniu 14 lipca 2014 roku w Ł., ostatnio stale zamieszkałym w Ł., na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 20 listopada 2009 r. nabył uczestnik postępowania J. L. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 15 września 2017 r. II Ns 2044/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
