W myśl art. 1012 KC spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osobą niemającą pełnej zdolności do czynności prawnych albo osobą, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osobą prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza ( art. 1015 § 1 i 2 KC w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawcy A. Z.).
Zgodnie z art. 1019 § 1 – 3 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z tym że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
W doktrynie wskazuje się, ze spadkobierca składa oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo nie składa takiego oświadczenia w terminie wynikającym z art. 1019 § 1 KC pod wpływem błędu, jeżeli w chwili składania tego oświadczenia lub upływu terminu do jego złożenia był w błędzie co do treści czynności prawnej ( art. 84 § 1 zd. 1 KC), a błąd był obiektywnie i subiektywnie istotny ( art. 84 § 2 KC). Błąd co do treści czynności prawnej może być błędem co do tytułu powołania do dziedziczenia, osoby spadkodawcy lub przedmiotu spadku. Może polegać między innymi na niewiedzy spadkobiercy o istnieniu długów spadkowych. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się jednak zgodnie, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić jedynie błąd prawnie doniosły, to jest taki, który nie wynika z niedołożenia przez spadkobiercę należytej staranności przy ustalaniu rzeczywistego stanu spadku.
O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy”. Poprzestanie przez spadkobiercę na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego nie może być uznane za błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli. Istnienie powyższych przesłanek ocenić przy tym należy z uwzględnieniem konkretnych okoliczności danej sprawy, co wymaga między innymi ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od spadkodawcy w danych okolicznościach i czy ich niepodjęcie pozostawało w związku przyczynowo – skutkowym z niezłożeniem oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie. W kontekście oświadczeń spadkowych przy powoływaniu się na błąd co do przedmiotu spadku, chodzi o konkretne działania zmierzające do uzyskania wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego.
Niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań może bowiem prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd co do przedmiotu spadku. Skuteczność powołania się na błąd co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu. Za zbyt daleko idący należy przy tym uznać pogląd, że przy braku pewności co do stanu spadku, spadkobierca powinien złożyć „odpowiednie” oświadczenie spadkowe np. spadek odrzucić lub przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza (vide: postanowienia Sądu Najwyższego z 30 czerwca 2005 roku, IV CK 799/04 oraz z 18 marca 2010 roku, V CSK 337/09). Ocena istotności błędu wymaga przy tym ustalenia, czy spadkobierca mający wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, tj. niedziałający pod wpływem błędu, złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku o określonej treści.
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby lub od skutków prawnych niezłożenia takiego oświadczenia w terminie, w czasie określonym w art. 88 § 2 KC, a mianowicie w ciągu roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy przy groźbie. Oświadczenie o uchyleniu może być złożone w każdym czasie, nawet po dziale spadku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Z uwagi na stanowisko uczestnika M. F. (1), który na rozprawie złożył wniosek o przyjęcie oświadczenia o odrzucenie spadku, Sąd w pierwszej kolejności winien zbadać czy zaszły okoliczności uzasadniające zatwierdzenie uchylenia się przez uczestnika od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia spadkowego po Z. F. (2).
W niniejszej sprawie zaistniały przesłanki do zatwierdzenia uchylenia się przez uczestnika od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku po Z. F. (1). Wprawdzie uczestnik nie wykazał, aby podjął jakiekolwiek działania mające na celu ustalenie stanu majątkowego zmarłego ojca, lecz jednocześnie wskazał na szczególne okoliczności wyjaśniając przyczyny takiego stan rzeczy. Nie można w ustalonych okolicznościach zarzucić uczestnikowi niedołożenia należytej staranności czy lekkomyślności w tym zakresie. Z zebranego materiału dowodowego wynika bowiem, że uczestnik M. F. (1) od blisko 30 lat nie utrzymywał kontaktów z ojcem, nie spotykał się z nim, posiadał jedynie ogólną wiedzę na temat jego sytuacji życiowej, co sprowadzało się w zasadzie do wiadomości o ponownym małżeństwie ojca, narodzinach kolejnego dziecka i nadużywaniu alkoholu przez spadkodawcę.
Uczestnik od kilkunastu lat nie mieszka w S., obecnie zamieszkuje w B., zaś uprzednio przez wiele lat przebywał za granicą. O sytuacji finansowej ojca i jego zadłużeniu dowiedział się dopiero na etapie niniejszego postepowania, po otrzymaniu korespondencji z Sądu. W tych okolicznościach wydaje się oczywiste, że uczestnik nie mógł wiedzieć o zaciąganych przez ojca zobowiązaniach. Nie miał również innej możliwości uzyskania wiedzy o przedmiocie spadku, gdyż nie utrzymywał on kontaktów także ze swoją przyrodnią siostrą czy macochą. Na tle zbieżnego co do istoty stanu faktycznego Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem sprawia, że nie można postawić temu ostatniemu zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności (postanowienie SN z dnia 1 grudnia 2011 r. I CSK 85/11, Legalis nr 464790). Mając na uwadze powyższe, w ocenie tutejszego Sądu nie można zarzucić uczestnikowi niedołożenia należytej staranności polegającej na nie poszukiwaniu dokumentów mogących świadczyć o rzeczywistym stanie spadku czy uzyskiwaniu informacji na jego temat.
Reasumując, okoliczności faktyczne sprawy uprawniały do zatwierdzenia uchylenia się przez M. F. (1) od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku, gdyż niezłożenie oświadczenia w ustawowym terminie wynikało z jego usprawiedliwianej niewiedzy o przedmiocie spadku.
Uczestnik powziął informacje o zadłużeniu spadkodawcy w październiku, a więc wówczas nastąpiło wykrycie błędu w rozumieniu art. 88 § 2 KC. Z kolei wniosek o przyjęcie i zatwierdzenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie odrzucenia spadku złożył on w dniu 21 listopada, czyli przed upływem roku od wykrycia błędu, Tym samym zostały zachowane przesłanki z art. 1019 § 2 w zw. z art. 1019 § 1 pkt 1 i 2 KC. w zw. z art. 88 § 2 KC., zatem oświadczenie to należało zatwierdzić (art. 1019 § 3 KC.). Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 22 września 2020 r. I Ns 305/19
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
