Prawo do zachowku można przenieść w formie umowy cesji. W myśl art. 509 KC cesja jest umową, mocą której wierzyciel przenosi wierzytelność na osobę trzecią. Przedmiotem przelewu jest wierzytelność, czyli prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi do żądania od dłużnika, aby spełnił świadczenie. Istotne jest to, aby owa wierzytelność istniała, ponadto aby cedent miał prawną możliwość nią rozporządzać. Nie ma tu znaczenia, czy zdążyła się już przedawnić, jak również czy nie wynika ona ze zdarzenia obarczonego innymi wadami prawnymi niż jego nieważność. Wszelako w tym ostatnim wypadku liczyć się trzeba z tym, że podniesienie zarzutów wynikających ze stosunku, z którym jest ona związana, może mieć wpływ na ową wierzytelność, w konsekwencji zaś dojdzie do stosownych rozliczeń stron. Nie ulega kwestii, że przedmiotem przelewu może być zarówno cała wierzytelność, jak i jej część, gdy przedmiot świadczenia jest podzielny. Rozporządzeniem można więc objąć np. należność główną albo też roszczenia uboczne. Przy czym, o zakresie zbywanej wierzytelności decydują strony w zawartej umowie. Nie ma też przeszkód do tego, aby jedną wierzytelność (jej część) nabyło kilka osób.
Zgodnie z art. 991 § 1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”. Obowiązująca w polskim prawie zasada swobody testowania oznacza, że spadkodawca może ustanowić spadkobiercą całego swojego majątku osobę spoza kręgu najbliższych krewnych. Przewidziana w art. 991 § 1 KC instytucja zachowku stanowi ustawowe zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy. Z treści art. 991 § 2 KC wynika, że w pierwszej kolejności zobowiązanym z tytułu zachowku jest spadkobierca. Jeżeli jednak uprawniony nie może uzyskać od spadkobierców należnego mu zachowku, na podstawie art. 1000 § 1 KC odpowiedzialność ponoszą także osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz doktrynie prawa cywilnego ugruntowany jest pogląd, że o wielkości zachowku winna decydować chwila otwarcia spadku, ponieważ z tą chwilą powstaje dla osoby uprawnionej roszczenie o zachowek. Aby ustalić wysokość zachowku należy, stosownie do treści art. 991 § 1 KC, pomnożyć ustawowy udział spadkowy przez 1/2 lub 2/3. Ułamek stanowiący podstawę do obliczenia zachowku należy pomnożyć przez tzw. substrat zachowku, który oblicza się ustalając czystą wartość spadku i doliczając do niej wartość dokonanych przez spadkodawcę darowizn.
W doktrynie prawa cywilnego istniał spór dotyczący tego, kiedy powstaje uprawnienie do zachowku dla osób będących najbliższymi krewnymi spadkodawcy. Zgodnie z art. 991 § 1 KC zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wydaje się, że uprawnionym byłby pogląd, iż prawo do zachowku powstaje dla tych osób wyłącznie, gdy byliby powołani do spadku, a w rzeczywistości z powodu rozporządzenia testamentowego spadkodawcy do spadku jednak nie zostali powołani. W takiej sytuacji osoba, która w praktyce została powołana do spadku z mocy ustawy i należy do kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 KC, nie byłaby uprawniona do zachowku.
W praktyce pojawił się jednak problem, co w sytuacji, kiedy osoba, która zalicza się do kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 KC i została powołana do spadku z mocy ustawy, nie otrzymała należnej jej części spadku. Przyczyną braku zaspokojenia spadkobiercy może być to, że spadkodawca przed śmiercią wyzbył się całego majątku. Problem ten rozstrzygnął Sąd Najwyższy, który m.in. w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r. (II CK 444/02) stwierdził, iż „jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”. W uzasadnieniu wyroku podniesiono, że prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. Dalej Sąd Najwyższy pisze: „(…) stąd jednoznaczny wniosek, że o powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli nie otrzymał, roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku”.
Stosownie do treści art. 993 KC – „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”. Z powyższego przepisu wynika, że co do zasady doliczanie darowizn do substratu zachowku jest obligatoryjne i nie dotyczy to wyłącznie drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych oraz dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, o ile dotyczy to osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. A contrario – darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu do substratu zachowku zawsze, bez względu na to, kiedy zostały dokonane.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód R. T. w pozwie wniósł o zasądzenie od pozwanych J. T. (1) oraz małoletniego A. T. kwot po 75 025 zł tytułem zachowku po zmarłym ojcu powoda – K. T.. W uzasadnieniu żądania powód wskazał, że spadek po jego zmarłym w dniu (…) r. ojcu K. T. nabyli na podstawie ustawy: żona (pozwana). J. T. (1) w ¼, syn (pozwany). A. T. w ¼, syn T. T. w ¼ oraz syn – powód R. T. w ¼. Spadek w chwili jego nabycia przez spadkobierców nie posiadał żadnej wartości, bowiem spadkodawca dokonał na rzez J. T. (1) i A. T. darowizny po ½ nieruchomości rolnej stanowiącej działkę (…) o powierzchni 1366 ha, położonej w Ż. Gmina Ś. przy ul. (…) (obecnie S.), zabudowaną domem jednorodzinnym o powierzchni około 96 m(2),()dla której Sąd Rejonowy h prowadzi księgę wieczystą o numerze (…). Powód wskazał, że aktualnie nieruchomość ta posiada wartość rynkową około 600 200 zł brutto. Powód podniósł także, że syn spadkodawcy T. T. dokonał cesji przysługującej mu wierzytelności z tytułu zachowku na rzecz swojego brata przyrodniego R. T., który wstąpił w jego prawa na mocy art. 509 § 1 KC.
W odpowiedzi na pozew pozwani J. T. (1) i A. T. wnieśli o oddalenie wobec każdego z nich powództwa. Pozwani przyznali, że w wyniku darowizny uczynionej przez spadkodawcę K. T. nabyli udziały po ½ części w prawie własności spornej nieruchomości położonej w Ż. przy ul. (…).
Bezsporne w niniejszej sprawie było, że powód jest osobą uprawnioną z ustawy do dziedziczenia po swoim ojcu K. T.. Wynika to z art. 931 § 1 KC, jak również zostało stwierdzone prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego o stwierdzeniu nabycia spadku. Dlatego też powód, jako zstępny spadkodawcy, zgodnie z powołanym na wstępie przepisem art. 991 § 1 KC, jest uprawniony do zachowku po ojcu w wysokości ½ tzw. substratu zachowku. Biorąc więc pod uwagę powyższe, w tym wartość jego udziału spadkowego w wysokości ¼, wartość przysługującego mu substratu zachowku wynosi 1/8 (½ x ¼).
Do kręgu osób uprawnionych z tytułu zachowku po zmarłym K. T., należą ponadto jego pozostali dwaj synowie –T. T. i pozwany A. T., jak również żona – pozwana J. T. (1).
W niniejszej sprawie, na podstawie umowy cesji T. T. przelał na rzecz powoda całość swojego roszczenia o zachowek przysługującego mu po zmarłym ojcu K. T.. Umowa ta jest skuteczna, a tym samym R. T. mógł domagać się zasądzenia na swoją rzecz zachowku przysługującego zarówno jemu, jak i T. T.. Podobnie jak w przypadku powoda, wartość przysługującego cedentowi substratu zachowku wynosi 1/8 (½ x ¼).
Z uwagi na powyższe, na podstawie art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku należnego powodowi, należało uwzględnić darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz pozwanych. Jak już była o tym mowa, przy obliczaniu wysokości zachowku należy ustalić czystą wartość spadku. W chwili śmierci K. T., spadek po nim nie obejmował żadnych aktywów, jednak przy obliczaniu zachowku należnego powodowi Sąd wziął pod uwagę wartość darowizny dokonanej w dniu 17 listopada 1999 r. Obliczenie zachowku nastąpiło na podstawie wartości tejże darowizny według cen z daty orzekania o niniejszym roszczeniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 04 lipca 2012 r., I CSK 599/11). W rozpoznawanej sprawie spadkodawca zawarł z pozwanymi A. T. i J. T. (1) umowę darowizny obejmującą udziały wynoszące po ½ części w prawie własności nieruchomości rolnej zabudowanej, położonej w Ż., gmina Ś. przy ulicy (…), w skład której wchodziła działka nr (…) o powierzchni 1366 ha, zabudowana budynkiem mieszkalnym wolnostojącym o powierzchni około 96 m2. Spór dotyczył wartości tej nieruchomości. Wartość rynkowa powyższej nieruchomości biegły wycenił na 358 000 zł.
Zgodnie z ogólną dyspozycją wynikającą z przepisu art. 922 KC, wartość czynną spadku po K. T. należało pomniejszyć o ciążące na masie spadkowej długi. Powód nie kwestionował poniesionych przez pozwaną kosztów nagrobka wykonanego na grobie spadkodawcy. Zgodnie więc z powołanym wyżej przepisem, kwota 4 700 zł powinna jako dług spadkowy być uwzględniona przy ustaleniu substratu zachowku.
Sąd dla potrzeb ustalenia wysokości zachowku po spadkodawcy K. T. przyjął więc wartość darowizny w kwocie 358 000, od której odjąć należy kwotę 4 700 zł tytułem wydatków na nagrobek. Substrat zachowku wynosił zatem 353 300 zł, która to kwota jest również granicą wzbogacenia się pozwanych o jakiej mowa w treści art. 1000 § 1 KC
Mając określony tzw. substrat zachowku, kolejnym etapem jest określenie wysokości zachowku należnego powodowi zgodnie z zasadami art. 991 § 1 KC, z którego wynika, że udział ten wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Powód jest jednym z 4 spadkobierców ustawowych, nie jest osobą trwale niezdolną do pracy czy małoletnią, stąd przyjąć trzeba, że jego udział spadkowy wynosiłby 1/4, a zachowek 1/8, czyli należny powodowi zachowek to kwota 44 162,50 zł (353 300 x 1/8). Taką samą wysokość ma zachowek należny mu z tytułu zawartej z bratem T. T. umowy cesji. Łącznie więc R. T. przysługiwałby zachowek w wysokości 88 325 zł.
Przy czym pozwani zostali obdarowani przez spadkodawcę po ½, a podkreślić trzeba, że obdarowani nie ponoszą ani solidarnej odpowiedzialności za zachowek, ani nie zachodzi odpowiedzialność „in solidum”, jak też nie istnieją pomiędzy nimi jakiekolwiek roszczenia regresowe z tytułu wypłat na poczet zachowku – art. 1001 KC a contrario. Dlatego też należną powodowi tytułem zachowku kwotę Sąd powinien podzielić między nimi w częściach równych czyli po 44 162,20 zł.
W przedmiocie ustalenia wysokości zachowku nadmienić jeszcze można, że kwota należnego powodowi i jego bratu zachowku od każdego z pozwanych nie przekracza wzbogacenia pozwanych będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC), jak również należny powodowi i jego bratu od pozwanych zachowek nie przekroczył ich własnego zachowku, jaki przysługiwałby im jako spadkobiercom ustawowym, w związku z tym nie było podstaw do zmniejszenia zachowku należnego od pozwanych w oparciu o art. 1000 § 2 KC, który stanowi, że jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek).
Głównym, a w zasadzie jedynym składnikiem spadku po K. T. była nieruchomość gruntowa zabudowana domem jednorodzinnym, w którym spadkodawca mieszkał wraz z żoną – pozwaną J. T. (1) i najmłodszym synem – pozwanym A. T.. Nieruchomość w chwili obecnej jest wykorzystywana przez pozwanych w celu zaspokojenia ich własnych potrzeb mieszkaniowych. Pozwani nie posiadają tytułu prawnego do żadnego innego lokalu mieszkalnego, ani też oszczędności pozwalających na zakup innego lokalu, względnie na wynajęcie mieszkania na wolnym rynku. Źródłem utrzymania pozwanych są wyłącznie niezbyt wysokie świadczenia emerytalne i rentowe, które są w całości przeznaczane na ich bieżące potrzeby. Przy czym z nieruchomości nie da się wydzielić części, która miałby wartość rynkową i pozwoliłaby pozwanym, po jej sprzedaży, na spłatę roszczeń powoda z tytułu zachowku.
Istotne jest przy tym, że pozwana jest już na emeryturze, a jej stan zdrowia nie pozwala na podjęcie dodatkowego zatrudnienia. Pozwany jest natomiast uczniem Technikum (…), a więc również nie ma realnych możliwości podjęcia stałej pracy. Dlatego też orzeczenie o zapłacie na rzecz powoda kwoty po 44 162,20 zł. od każdego z nich doprowadziłoby zapewne do sytuacji, w której pozwani znaleźliby się w bardzo trudnej sytuacji życiowej.
Dlatego też Sąd uznał żądanie zachowku przez każdego z uprawnionych w pełnej wysokości za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i obniżył zachowek należny powodowi osobiście, jak i z tytułu cesji, o połowę, zasądzając od każdego z pozwanych kwoty po 22 081 zł. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 1 kwietnia 2014 r. I C 177/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
