W myśl art. 1019 § 1 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
§ 2 i 3 wskazanego artykułu stanowi zaś, iż spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Konstrukcja uchylenia się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1019 § 1 KC) została rozciągnięta na sytuacje, w których pod wpływem błędu spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia w terminie (art. 1019 § 2 KC), a więc takie, w których w istocie spadkobierca uchyla się nie od skutków prawnych swego oświadczenia, lecz od skutków biernego zachowania się – niezłożenia oświadczenia. W tych wypadkach skuteczne uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia w terminie powoduje wyłączenie działania fikcji prostego przyjęcia spadku, wynikającej z art. 1015 § 2 zd. 1 KC.
Oświadczenie dotyczące spadkobrania jest jednostronną czynnością prawną, do której mają zastosowanie przepisy ogólne o wadach oświadczenia woli dotyczące błędu lub groźby (art. 84 i 87 KC, ze zm. wynikającymi z art. 1019 KC). Tak więc spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli takie zachowanie było konsekwencją błędu prawnie istotnego co do przedmiotu spadku, a do uchylenia się dojdzie przed sądem, który dokonuje jego zatwierdzenia i jednocześnie złoży oświadczenie, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Oświadczenie o uchyleniu się od tych negatywnych skutków powinno być złożone, zgodnie z art. 88 § 2 KC przed upływem roku od wykrycia błędu. Sąd dokonuje kontroli dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli, jak i niezłożenia wymaganego oświadczenia, pod kątem spełnienia ustawowych przesłanek. Powołanie się przez spadkobiercę, zgodnie z na działanie pod wpływem błędu wymaga wykazania, że błąd był istotny, dotyczył czynności prawnej i znajduje usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego stan niewiedzy spadkobiercy o długach obciążających dany spadek określa się w różny sposób. Mówi się o błędzie co do „przedmiotu spadku”, „stanu spadku”, „stanu majątku spadkowego”, „istotnych właściwości spadku” i innych. Mylne wyobrażenie spadkobiercy o stanie spadku może odnosić się do samego faktu istnienia długów spadkowych oraz ich wysokości. Błąd istotny spadkobiercy co do stanu spadku można ogólnie ująć jako taki błąd, który uzasadniałby przypuszczenie, że gdyby składający nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia oznaczonej treści. Oświadczenie o przyjęciu spadku po określonym spadkobiercy łączy się z reguły z przekonaniem, że dojdzie do powiększenia majątku spadkobiercy w wyniku dziedziczenia lub przynajmniej do niepogorszenia jego sytuacji majątkowej.
Dodatkowo o błędzie, co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy”. Stwierdzenie, że spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w przedmiocie nabycia lub odrzucenia spadku, nie dołożył należytej staranności w celu pozyskania wiedzy o stanie spadku (art. 1019 § 2 KC), powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było od niego wymagać. (tak postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12) W ocenie Sądu taka sytuacja nie zachodzi w realiach rozpoznawanej sprawy.
Podstawę tezy o niedołożeniu należytej staranności powinna stanowić ocena uwzględniająca konkretne okoliczności sprawy nieodzowne do ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od strony. Jak wynika z uzasadnienia orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w sprawie o sygn. akt IV CK 799/04 w dniu 30.06.2005 r., dopiero niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji, działań mogłoby prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd, co do przedmiotu spadku. Skuteczność powołania się na błąd, co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
R. L. wniósł o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po matce B. L. zmarłej dnia 23 listopada. Oświadczył, że od 1997 r. nie mieszkał w mieszkaniu rodziców, podał, że jego rodzice oboje byli alkoholikami co spowodowało u niego traumatyczne przeżycia w dzieciństwie, po wyprowadzce jego kontakt z rodzicami stopniowo się urywał, od śmierci ojca w 1998 r. praktycznie odizolował się od rodziny. Podniósł, że o istnieniu jakiegokolwiek zadłużenia matki dowiedział się na skutek wszczęcia przeciwko niemu egzekucji komorniczej, zaś wcześniejsza korespondencja w tej sprawie była kierowana na adres, pod którym nie przebywał od 18 lat.
Na gruncie niniejszej sprawy wnioskodawca powinien zatem wykazać, że gdyby znał prawdziwy stan majątkowy matki, to odrzuciłby spadek w ustawowym terminie, a więc w ciągu 6 miesięcy od otwarcia spadku tj. do 23 maja, a jednocześnie że brak tej wiedzy nie był rezultatem braku po jego stronie należytej staranności.
W opinii Sądu w ustalonym stanie faktycznym nie można przypisać wnioskodawcy braku należytej staranności, której wyrazem miałoby być zaniechanie ustalenia stanu majątku spadkowego. Dla oceny tej decydująca jest okoliczność, że wnioskodawca od lat praktycznie nie utrzymywał kontaktów z matką. Ich relacji nie można określić nawet jako luźnych. Zaakcentowania wymaga, że choć mowa jest o relacjach między najbliższymi członkami rodziny, to od szeregu lat wnioskodawca widywał matkę przypadkowo, nie miał żadnej wiedzy o jej bieżącej sytuacji, tak też mieszkającego wraz z nią brata. Co więcej, podczas przypadkowego spotkania matka poinformowała go, że „wyszła na prostą”. W tych okolicznościach wydaje się oczywiste, że wnioskodawca nie mógł wiedzieć o zaciąganych przez nią zobowiązaniach, ani nawet nie miał ogólniejszej wiedzy o jej finansowej. Na tle zbieżnego co do istoty stanu faktycznego Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem sprawia, że nie można postawić temu ostatniemu zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności (postanowienie SN z dnia 1 grudnia 2011 r. I CSK 85/11, Legalis nr 464790).
W świetle zasad doświadczenia życiowego wnioskodawca nie miał także podstaw do przypuszczeń, że matka miała zobowiązania kredytowe lub podobne. Wprawdzie w przeszłości nadużywała alkoholu, jednak samo przez się nie oznacza to, że z wysokim prawdopodobieństwem miała długi. Niedługo przed śmiercią przedstawiała wnioskodawcy swoją sytuację jako dobrą.
W takim stanie rzeczy wnioskodawca, działając rozsądnie, nie musiał mieć powodów do obaw, że matka była zadłużona, zwłaszcza na dużą skalę. W ocenie Sądu nie można oczekiwać aby w sytuacji braku jakichkolwiek sygnałów o możliwym zadłużeniu, spadkobiercy poszukiwali we własnym zakresie hipotetycznych wierzycieli. Podstawą stwierdzenia o niedołożeniu należytej staranności powinno być bowiem ustalenie jakich nie teoretycznych lecz konkretnych starań spadkobiercy zaniechali. W niniejszej sprawie nie sposób przyjąć, że od wnioskodawcy można było i należało oczekiwać jakichś szczególnych czynności poszukiwawczych, które powinien podjąć po śmierci matki a których nie dopełnił. Trudno przecież uznać za uzasadnione i potrzebne np. wypytywanie brata, z którym od lat nie utrzymywał bliższych kontaktów, jeśli nic nie wskazywało na to by zmarła pozostawiła po sobie długi. W tym kontekście należy przytoczyć trafny pogląd, że nie ma podstaw do nakładania na spadkobierców obowiązku składania profilaktycznego oświadczenia spadkowego (zapobiegawczego odrzucenia spadku), nawet przy braku pewności, co do stanu spadku, na co wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04 (OSNC z 2006 r. Nr 5, poz. 94), który to pogląd jest miarodajny również w rozpoznawanej sprawie.
Reasumując, okoliczności faktyczne sprawy uprawniały do zatwierdzenia uchylenia się przez wnioskodawcę od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku, gdyż niezłożenie oświadczenia w ustawowym terminie wynikało z jego usprawiedliwianej niewiedzy o przedmiocie spadku. Wnioskodawca powziął informacje o zadłużeniu spadkodawczyni w styczniu, a więc wówczas nastąpiło wykrycie błędu w rozumieniu art. 88 § 2 KC Wniosek do sądu w niniejszej sprawie złożył przed upływem roku od wykrycia błędu, składając w toku sprawy oświadczenie o odrzuceniu spadku. Tym samym zostały zachowane przesłanki z art. 1019 § 2 w zw. z art. 1019 § 1 pkt 1 i 2 KC w zw. z art. 88 § 2 KC, zatem oświadczenie to należało zatwierdzić (art. 1019 § 3 KC). Postanowienie Sądu Rejonowego – XI Wydział Cywilny z dnia 12 maja 2016 r. XI Ns 722/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
