Stosownie do treści art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu, przy czym pierwszeństwo przyznaje się testamentowi, który najpełniej odzwierciedla wolę spadkodawcy. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 KC). Ponadto dziedziczenie ustawowe ma miejsce w sytuacji, gdy spadkodawca sporządził testament, jednakże testament ten okazał się nieważny. W myśl art. 670 KPC sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest determinowana ustawowym nakazem działania z urzędu, a rozstrzygnięcie zapada niezależnie od wniosków i stanowiska stron, lecz stosownie do wyników postępowania dowodowego oraz norm prawa materialnego, mających zastosowanie w danym stanie faktycznym. Nie wyłącza to ogólnych przepisów dotyczących postępowania dowodowego i nie zwalnia zainteresowanych z obowiązku udowodnienia twierdzeń, z których wywodzą korzystne dla siebie skutki prawne ani nie nakłada na sądy orzekające obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego z urzędu, lecz chodzi przede wszystkim o zbadanie z urzędu, stosownie do treści zebranego materiału dowodowego, kto jest spadkobiercą (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r., sygnatura akt I CSK 12/11).
Po myśli art. 941 KC rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament jest czynnością prawną jednostronną, o charakterze osobistym, odwołalnym, zawierającą rozporządzenie spadkodawcy dokonane mortis causa. Jest on czynnością prawną wysoce sformalizowaną, z którą ustawa wiąże ściśle określone wymogi formalne, dalej idące niż wobec czynności inter vivos. Czynność sporządzenia testamentu wymaga zatem zachowania odpowiedniej formy, przy czym przepisy dotyczące formy testamentu mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Istotne znaczenie ma wymóg, aby spadkodawca działał cum animo testandi, czyli z wolą wywołania skutków prawnych na wypadek śmierci (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Art. 945 (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, WKP 2017). Charakter testamentu kwalifikuje go jako dokument zawierający oświadczenie woli spadkodawcy – testatora dokonującego rozporządzeń swym majątkiem spadkowym. W rozporządzeniach testamentowych testator wskazuje osoby, które mają otrzymać po nim określone korzyści, tj. określa osoby spadkobierców, zapisobierców i dalszych zapisobierców. Spadkodawca może powołać w testamencie do dziedziczenia jedną lub kilka osób, może powołać spadkobiercę do części lub całości spadku, jak też może wyłączyć od dziedziczenia określone osoby z kręgu spadkobierców ustawowych testamentem negatywnym. W zakresie ustalenia treści konkretnych rozporządzeń testator ma pełną swobodę w granicach określonych przepisami prawa spadkowego (tzw. zasada swobody testowania).
Dla zachowania ważności testamentu należy go sporządzić w jednej z przepisanych prawem form. Ustawa wśród tzw. zwykłych form testamentu przewiduje możliwość jego sporządzenia w formie testamentu własnoręcznego (art. 949 KC) oraz w formie aktu notarialnego (art. 950 KC), do którego zastosowanie znajdą przepisy ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r. poz. 1796).
Zgodnie z treścią art. 945 § 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: a) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, b) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, c) pod wpływem groźby. Ustawowa regulacja wad oświadczenia woli zawarta w części ogólnej Kodeksu cywilnego (art. 82-88 KC) została zatem w znaczny sposób zmodyfikowana i dostosowana do charakteru czynności prawnej mortis causa, jaką jest testament. Z istoty tej czynności wynika bowiem, że nie istnieje potrzeba ani ochrony praw osób trzecich, ani też bezpieczeństwa obrotu. Ochronie podlega tylko wola testatora, który w chwili dokonywania oceny ważności testamentu już nie żyje.
Odnosząc się do wady testamentu polegającej na sporządzeniu go w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, należy wskazać, że w orzecznictwie i doktrynie podkreśla się, iż stan wyłączający swobodne i świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest anormalnym stanem psychicznym, w którym występują zaburzenia świadomości, pod wypływem których testator nie zdaje sobie wyraźnie sprawy z tego, że sporządza testament określonej treści, bądź też zaburzenia wewnętrznej swobody postępowania polegające na pozostawaniu pod dominującym wpływem czyjejś sugestii, bądź chorobowych pobudek lub motywów. W wypadku powstania wątpliwości, czy testament został sporządzony świadomie i swobodnie, zachodzi potrzeba ustalenia stanu psychicznego i zbadania stanu umysłu testatora w chwili sporządzania testamentu. Przy tym stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, czy zaburzeń czynności psychicznych nie powoduje samo przez się nieważności testamentu. Dla wykazania, że spadkodawca znajdował się w stanie, o jakim mowa w powołanym wyżej przepisie, koniecznym jest wykazanie, że cierpiał on na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy bądź też inne zaburzenia czynności psychicznych mogące powodować ograniczenie swobody decyzji i wyrażenie woli w chwili testowania.
Podkreślić przy tym należy, że przy sporządzaniu testamentu brak świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może wynikać z jakichkolwiek powodów, a testator nie musi znajdować się w stanie nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych. Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi jednak wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli tj. stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem rzeczonej wady oświadczenia woli są zatem właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się ,,wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli. Same natomiast sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., sygnatura akt I CSK 115/11). Jednocześnie sama okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stanowi przeszkody do wykazania jego nieważności według art. 945 KC (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1985 r., sygnatura akt III CRN 181/85). Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. Stan wyłączający swobodę musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w sytuacji zewnętrznej. Stan wyłączający swobodę należy rozumieć jako wykluczający możliwość podejmowania jakiejkolwiek samodzielnej decyzji lub inaczej jako sytuację wyłączającą możliwość swobodnego, nieskrępowanego wyboru zachowania (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7 lutego 2006 r., sygnatura akt IV CSK 7/05, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 sierpnia 2014 r., sygnatura akt VI ACa 1180/13).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W świetle poczynionych w sprawie ustaleń wniosek o stwierdzenie dziedziczenia na podstawie testamentu z dnia 13 czerwca 2014 r. nie zasługiwał na uwzględnienie.
Dokonując powyższego rozstrzygnięcia Sąd oparł się na dokumentach przedłożonych przez strony, których prawdziwości nie zakwestionowano, w tym na historii choroby przedłożonej przez placówki medyczne, w których spadkodawczyni odbywała leczenie, na sporządzonych przez spadkodawczynię testamentach oraz częściowo na zeznaniach świadków i uczestników.
Sąd dał wiarę przesłuchanym uczestnikom i świadkom. Sąd uznał, że ich zeznania są jasne, logiczne, spójne. Okoliczności zaobserwowane i zrelacjonowane przez świadków, zostały jednak dokonane bez znajomości stanu zdrowia spadkodawczyni i bez wiedzy, jaki ten stan zdrowia miał wpływ na świadomość i swobodę wypowiedzi spadkodawczyni.
Bardzo istotny był fakt, że spadkodawczyni w jakimś stopniu obawiała się, że jej mieszkanie, które zapisała w testamencie wnuczkom, może trafić do ich ojca. Te obawy mogły być świadomie bądź nie podsycane przez jej aktualna opiekunkę – wnioskodawczynię. W toku sprawy okazało się zresztą, że sytuacja finansowa wnioskodawczyni jest zła, to również mogło wpływać na jej zachowania wobec okresowo mniej lub bardziej uzależnionej od niej spadkodawczyni.
Okoliczności tych nie można było rozstrzygnąć bez wiadomości specjalnych. Z uwagi na zarzuty co do braku świadomości i swobody podjęcia decyzji przez spadkodawczynię w chwili testowania, należało zasięgnąć wiadomości specjalnych z zakresu psychiatrii. Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego tejże specjalności, A. K.. Uznając opinię za wnikliwą, kompletną, rzeczową i profesjonalną, w tym w szczególności sporządzoną w sposób odpowiadający na zasadnicze kwestie wymagające rozstrzygnięcia w sprawie, Sąd podzielił zawarte w niej wnioski co do dobrowolności podjęcia decyzji i wyrażenia woli testatora w chwili składania oświadczeń. Biegła w sposób wyczerpujący odniosła się do zarzutów stawianych przez pełnomocnika wnioskodawczyni, wyjaśniając każdą kwestię z osobna, co doprowadziło do całkowitego wyjaśnienia spornych kwestii.
Sąd mając na uwadze art. 926 KC wskazuje, że w niniejszej sprawie ustalono, że spadkodawczyni sporządziła dwa testamenty, tj. testament z 06 sierpnia 2004 roku, w którym do całości spadku powołała wnuczki N. i W.. oraz testament 13 czerwca 2014 roku, którym odwołała testament z 06 sierpnia 2004 r. roku i do całości spadku powołała A. G.. Oba testamenty zostały sporządzone w przewidzianej przepisem art. 950 KC formie aktu notarialnego, spełniają więc ustawowe wymogi ważności testamentu co do jego formy.
Jak zaznaczyła biegła w swojej opinii nie jest sprawą prostą rozpoznanie objawów choroby, którą dotknięta była spadkodawczyni. Osoby postronne, jak przesłuchiwani w sprawie świadkowie czyli m.in. sąsiedzi zmarłej, czy pracownicy opieki socjalnej mogli nie rozpoznać stanu w jakim ona się znajdowała. W związku z czym ich zeznania polegające na twierdzeniu, że zmarła nie przejawiała żadnych problemów natury psychicznej należy uznać za wiarygodne, jednakże nie przesądzające o stanie spadkodawczyni. Osoby z otępieniem kiedy nawiązuje się z nimi zdawkowy kontakt i znajdują się w znanym sobie otoczeniu nie muszą sprawiać wrażenia zdezorientowanych, zwłaszcza dla osób nie mających wiedzy z psychopatologii. Zgodne są z tym zeznania uczestniczki W. R. mówiące o problemach z rozpoznaniem przez zmarłą głosu wnuczki w trakcie rozmów telefonicznych są wiarygodne. Zeznania notariusza natomiast potwierdzają fakt sporządzenia testamentu, a nie stan w jakim znajdowała się spadkodawczyni. Notariusz przyznała, że nie pamięta przebiegu sporządzania aktów notarialnych odnoszących się do niniejszej sprawy, sama natomiast procedura ich sporządzania nie wystarcza do określenia stanu osoby składającej oświadczenie woli, gdy jest to choroba tego typu co u spadkodawczyni. Reasumując powyższe należy stwierdzić, że notariusz przeprowadził czynności z udziałem D. P. zgodnie z obowiązującymi przepisami, dysponując niezbędną do tego celu wiedzą prawniczą, nie zaś wiedzą medyczną, pozostając w dobrej wierze, lecz w błędnym przekonaniu, iż testatorka znajduje się w stanie, który nie nastręcza w jego ocenie żadnych wątpliwości. Gdyby zaś takie wątpliwości powziął, niewątpliwie odmówiłby dokonania czynności notarialnej. Samo natomiast sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego nie czyni niemożliwym stwierdzenia przez Sąd o jego nieważności z przyczyn, o jakich mowa w art. 945 § 1 pkt 1 KC
Jak wskazała w swej opinii biegła A. K., świadome i swobodne podjęcie decyzji zależy nie tylko od określonych właściwości psychicznych, ale także od struktury sytuacji decyzyjnej oraz rodzaju motywacji decydenta (spadkodawcy). Ważna jest wnikliwa analiza sytuacji testatora oraz ustalenie, czy inicjatywa sporządzenia testamentu wyszła od samego darczyńcy (i w jakim stopniu), czy też od osób z otoczenia. Odmowa spełnienia jakiejś czynności w odpowiednio zaaranżowanej sytuacji społecznej wymaga znacznie większej sprawności psychicznej niż wyrażenie zgody.
D. P. podczas sporządzania testamentu z dnia 13 czerwca 2014 r. była osoba ponad 80- letnią mieszkającą samotnie, wdową, bez wsparcia najbliższej rodziny, do 2012 r. spadkodawczyni radziła sobie samodzielnie z pomocą sąsiadów. W następnym okresie w związku z urazem biodra i postępującym otępieniem jej stan ulegał pogorszeniu. Zaawansowana miażdżyca naczyń mózgowych a tym samym następcze upośledzenie funkcji poznawczych (pamięci, koncentracji, postrzegania, myślenia) jest zjawiskiem niebudzącym wątpliwości. Otępienie na takim podłożu ma charakter wieloletni i falujący, a objawy zaburzające funkcjonowanie nie są zauważalne dla otocznia. Natomiast czynnikami niekorzystnymi są wszelkiego rodzaju sytuację stresujące. W przedmiotowej sprawie spadkodawczyni pozostawała pod wyłącznym wpływem jednej osoby od której była uzależniona. Utrata kontroli nad czynnościami fizjologicznymi pojawia się zazwyczaj w zaawansowanej fazie otępienia obok innych objawów. Osoby w schyłkowej fazie otępienia są niezdolne do samodzielnej egzystencji i wymagają pomocy innych osób przy zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Wnioskodawczyni była opiekunką zmarłej w ostatnim okresie jej życia, zajmowała się wszystkimi sprawami, pomagała w życiu codziennym. Ze względu na stan w którym znajdowała się spadkodawczyni skłonienie jej do sporządzenie korzystnego dla siebie testamentu było możliwe, jak wykazało przeprowadzone postepowanie dowodowe nie potwierdziły się twierdzenie wnioskodawczyni odnośnie braku chorób u zmarłej poza urazem biodra i o jej dobrym stanie psychicznym. Należy podkreślić, ze w pierwotnym testamencie powołane zostały do dziedziczenia wnuczki zmarłej, w niniejszych okolicznościach należy uznać, że było to rozporządzenie zgodne z wolą spadkodawczyni.
Zgodnie z art. 945 § 1 pkt 1 KC testament z dnia 13 czerwca 2014 r należy uznać za nieważny. W rezultacie bezskuteczne było odwołanie poprzedniego testamentu.
Podkreślić można, że w związku z powyższym spadek odziedziczyły uczestniczki, analogicznie jak przy dziedziczeniu ustawowym. ( art. 931 § 1 i 2 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.)
Zgodnie z treścią art. 670 KPC sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. Badanie z urzędu kręgu spadkobierców winno odbywać się stosownie do treści zebranego materiału dowodowego (vide: Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r., I CSK 12/11).
Jedyna córka D. P. I. P. zmarła w dniu 23 kwietnia 2003 r., do grona spadkobierców ustawowych należą więc jedynie wnuczki spadkodawczyni W. R. i N. R.. W tych warunkach należało stwierdzić że spadek po D. P., zmarłej w dniu 09 lutego 2015 r. w D., ostatnio stale zamieszkałej w D., na podstawie ustawy nabyły wnuczki spadkodawczyni – W. R. i N. R. – po ½ części każda z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 28 września 2017 r. I Ns 378/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
