Zgodnie z art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Przepis § 2 przywołanej regulacji stanowi, że dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Wskazać należy, że szczególne formy testamentów są z zasady zastrzeżone dla sytuacji wyjątkowych, a zatem dokonanie czynności prawnej mortis causa w taki sposób wówczas, gdy nie występują wyjątkowe okoliczności (tj. obawa rychłej śmierci, przeszkody niepozwalające lub znacznie utrudniające sporządzenie zwykłego testamentu, podróż polskim statkiem morskim lub powietrznym, czas wojny, mobilizacji lub niewola testatora), spowoduje nieważność testamentu.
W myśl art. 952 § 1 KC in principio sporządzenie testamentu ustnego jest dopuszczalne, gdy zachodzi jedna z dwóch z następujących przesłanek: obawa rychłej śmierci lub jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Podkreślenia wymaga, iż obawa rychłej śmierci jest przesłanką wystarczającą dla uzasadnienia sporządzenia testamentu w formie ustnej. Nie musi więc ona uniemożliwiać bądź tylko utrudniać sporządzenia testamentu w formie zwykłej.
W judykaturze i doktrynie istnieje spór, czy obawa rychłej śmierci powinna być obiektywnie uzasadniona, czy też wystarczy, że jest ona odczuwana czysto subiektywnie przez spadkodawcę.
Za obiektywnym ujęciem opowiedział się Sąd Najwyższy w: orzeczeniu z dnia 4 lipca 1952 roku, C 1321/52, OSN 1953, Nr 1, poz. 30; orzeczeniu z 6 sierpnia 1958 roku, I CR 512/58, OSPiKA 1960, Nr 2, poz. 37; postanowieniu z dnia 25 marca 1974 roku, III CRN 5/74, OSNCPiUS 1975, Nr 3, poz. 42. Za ujęciem subiektywnym wypowiedział się Sąd Najwyższy w: orzeczeniu z dnia 3 listopada 1948 roku, C 755/48, PiP 1949, Nr 2, s. 121; orzeczenie z dnia 10 sierpnia 1948 roku, C 458/48, PiP 1948, Nr 12, s. 116; uchwale z 7 stycznia 1992 roku, III CZP 135/91, OSP 1993, Nr 1, poz. 4.
Odmienne zapatrywanie wynika z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2002 roku, I CKN 1457/99, L., w którym przyjęto, że przesłanka obawy rychłej śmierci jest spełniona, gdy subiektywne przekonanie spadkobiercy oparte jest na uzasadniających je okolicznościach. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1992 roku, III CZP 135/91, OSP 1993, Nr 1, poz. 4, wywiedziono, że obawa rychłej śmierci spadkodawcy istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia w chwili sporządzenia testamentu sam przez się lub w powiązaniu z innymi okolicznościami, jak z podeszłym wiekiem albo z przewlekłym schorzeniem, czynił tę obawę realną w świetle doświadczenia życiowego, a zwłaszcza wiedzy lekarskiej, lecz także w sytuacji jedynie subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego jego zgonu.
Podzielić należy stanowisko Sądu Najwyższego zaprezentowane w postanowieniu z dnia 24 marca 2000 roku, wydanym w sprawie I CKN 485/98, że przy ustalaniu dopuszczalności sporządzenia testamentu ustnego oprócz obiektywnych przesłanek zagrożenia życia powinny być brane pod uwagę przesłanki subiektywne, oznaczające przekonanie testatora o takim zagrożeniu. Podstawowe znaczenie należy jednak przypisać przesłankom obiektywnym, gdyż tylko one mogą prognozować nieodległy zgon testatora z dużym prawdopodobieństwem, opartym na kryteriach medycznych. W praktyce chodzi tu o istniejące schorzenia zagrażające życiu, gdy uzewnętrznione zostały już objawy chorobowe. Z zasady osoba chora odczuwa dolegliwości chorobowe, zatem przesłanki obiektywne i subiektywne występują łącznie.
W postanowieniu z dnia 25 lipca 2003 roku, V CK 120/02, OSNC 2004, Nr 10, poz. 159, Sąd Najwyższy podkreślił, iż w przepisie art. 952 § 1 KC chodzi o obawę śmierci rychłej (cecha ta – zdaniem Sądu Najwyższego – wymaga dodatkowego elementu, np. nagłego pogorszenia się stanu zdrowia), ustabilizowany stan choroby, nawet ciężkiej, nie jest więc wystarczający. Dla stwierdzenia istnienia przesłanki „obawy rychłej śmierci” przewidzianej w art. 952 § 1 KC nie wystarczy ani sam podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan zdrowia na tle przewlekłego schorzenia. W kwestii tej istotna jest taka zmiana stanu zdrowia spadkodawcy, która sama przez się, lub w powiązaniu z jego wiekiem względnie z przewlekłym schorzeniem wskazuje, iż w opartej o doświadczenie życiowe ocenie zachodzi obawa rychłej śmierci (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1974 roku, III CRN 118/74, L.). Skoro zatem obawa rychłej śmierci jest stanem podlegającym ocenie z uwzględnieniem sfery psychicznej testatora w momencie testowania, to w okolicznościach stanu faktycznego sprawy wymaga ustalenia, czy spadkodawca, oświadczając swą ostatnią wolę, zasadnie kierował się taką obawą. To zaś wymaga skorzystania z wiedzy medycznej (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2002 roku, V CKN 259/01, L.).
Zauważyć należy, że w stanach chorobowych, które nieuchronnie prowadzą do zgonu chorego, ustawową przesłankę obawy rychłej śmierci można uznać za spełnioną wówczas, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 roku, V CK 120/02, MoP 2004, Nr 5).
Podkreślenia wymaga, iż unormowanie art. 952 § 1 KC wskazuje, że świadkiem testamentu ustnego może być osoba obecna przy składaniu tego oświadczenia, świadoma swej roli, która rozumie treść woli spadkodawcy i jest gotowa do jej spełnienia. Świadomość pełnienia roli świadka sporządzenia testamentu wyznacza skoncentrowanie uwagi przez czas oświadczania woli przez spadkodawcę, odbieraniu i utrwaleniu w pamięci treści tego oświadczenia. Ustawodawca nie określił wprost, że świadkiem sporządzenia testamentu może być jedynie osoba specjalnie przywołana. Nie ma zatem racjonalnych powodów, aby rolę świadka pełniła osoba, która z innej przyczyny, czy też przypadkowo, znalazła się w obecności spadkodawcy. Osoba taka staje się świadkiem z woli spadkodawcy, który wobec niej wyraża treść swego rozrządzenia (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2011 roku, II CSK 379/10, Baza Orzeczeń Sądu Najwyższego).
Zaznaczyć należy, iż utrwalenie treści ustnego oświadczenia testatora jest konieczne do urzeczywistnienia jego woli, obejmującej ukształtowanie porządku dziedziczenia, a spisane zgodnie z wymogami z art. 952 § 2 KC, stanowi dokument prywatny (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2011 roku, II CSK 379/10, Baza Orzeczeń Sądu Najwyższego).
Spisanie oświadczeń woli spadkodawcy stanowi jedną z dwóch metod stwierdzenia treści ustnego testamentu. Musi być ono dokonane w nieprzekraczalnym terminie roku od dnia ustnego wyrażenia ostatniej woli i może być sporządzone przez jednego ze świadków, jak też przez osobę trzecią. W dokumencie należy podać datę i miejsce oświadczenia, a także datę i miejsce spisania jego postanowień. Pod takim pismem podpisy złożyć muszą co najmniej dwaj świadkowie i testator lub wszyscy świadkowie. Jeśli spadkodawca nie może tak sporządzonego dokumentu podpisać, to muszą podpisać go wszyscy świadkowie, tzn. bezwzględnie tylu, ilu obecnych było przy oświadczaniu ostatniej woli. Podpis pod dokumentem sporządzonym w sposób określony w art. 952 § 2 KC powinien zawierać co najmniej nazwisko podpisującej się osoby. Niedopuszczalne jest przy tym czynienie jakichkolwiek zastrzeżeń co do treści testamentu przez podpisującego. Jeśli zaś chodzi o miejsce spisania postanowień, wystarczy wskazanie miejscowości. Data powinna zaś określać dzień miesiąc oraz rok oświadczenia i sporządzenia pisma, lub pozwalać na wskazanie konkretnego dnia .
Termin sporządzenia pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego wynosi rok od złożenia oświadczenia przez spadkodawcę. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1980 roku, III CZP 69/79 (OSN 1980, Nr 9, poz. 154), sformułowano pogląd, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona w trybie przewidzianym w art. 952 § 2 KC także po śmierci spadkodawcy.
Testament ustny, stwierdzony w sposób określony w art. 952 § 2 KC jest skuteczny i jego treść nie może być ponownie stwierdzona w inny sposób, zwłaszcza określony w art. 952 § 3 KC (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1996 roku, III CKU 5/96, Legalis).
Zgodnie z treścią art. 945 § 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; pod wpływem groźby. W postanowieniu z dnia 14 grudnia 2011 roku, I CSK 115/11 (Biul. SN 2012, Nr 2, poz. 12) Sąd Najwyższy stwierdził, iż przy sporządzaniu testamentu brak świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może wynikać z jakichkolwiek powodów, nawet jeżeli testator nie znajduje się w stanie nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych. Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli. Musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli. Sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wniosek A. P. i Z. P. o stwierdzenie nabycia spadku po M. P. przez E. P. na podstawie testamentu ustnego z dnia 24 marca 2011 roku zasługiwał na uwzględnienie. W toku postępowania okolicznością bezsporną pozostawało, iż M. P. w chwili sporządzenia testamentu posiadała zdolność testowania, prowadzone postępowanie dowodowe zmierzało do ustalenia czy wystąpiły przesłanki uprawniające do oświadczenia przez spadkodawcę ostatniej woli w sposób przewidziany w art. 952 § 1 KC, jak również czy oświadczenie spadkodawcy złożone zostało z zachowaniem świadomości oraz swobody powzięcie decyzji i wyrażenia woli.
Przeprowadzone postępowanie dowodowe wykazało wystąpienie u M. P. obawy rychłej śmierci tak w ujęciu obiektywnym, jak i subiektywnym. Przesłuchani w niniejszej sprawie świadkowie, wnioskodawczyni E. P. i uczestniczka postępowania A. P. zgodnie zeznali, iż w dniu 24 marca 2011 roku stan zdrowia spadkodawcy uległ znacznemu, widocznemu pogorszeniu. M. P. był wyraźnie osłabiony, nie był w stanie samodzielnie się poruszać, z trudem prowadził rozmowę, odmawiał przyjmowania posiłków. Pogorszenie stanu zdrowia spadkodawcy miało charakter istotny, przebiegało przy tym gwałtownie – jeszcze dzień przed złożeniem oświadczenia ostatniej woli M. P. samodzielnie poruszał się po mieszkaniu, jadł posiłki. Pogłębianie się stanu chorobowego spadkodawcy skłoniło E. P. do umówienia kolejnej wizyty W. L. – lekarza zajmującego się M. P.. Należało mieć przy tym na uwadze, iż wobec M. P. stosowano wyłącznie leczenie paliatywne, zmierzające do zmniejszenia odczuwania bólu. Stan, w jakim znajdował się spadkodawca, uniemożliwiał zastosowanie jakiegokolwiek leczenia przyczynowego. Wizytujący chorego lekarz onkolog już w dniu 22 marca 2011 roku określił jego stan jako terminalny, w dniu 24 marca 2011 roku wobec postępującego osłabienia spadkodawcy poinformował E. P., iż M. P. może umrzeć w najbliższych dniach.
Podzielić należy stanowisko zaprezentowane przez biegłego psychologa T. G. w ustnej opinii uzupełniającej złożonej na rozprawie w dniu 14 kwietnia 2015 roku, iż wobec pogorszenia stanu zdrowia spadkodawcy, stwierdzonego załączoną do akt sprawy dokumentacją medyczną, wynikającego nadto z zeznań świadka W. L. – dysponującego wiedzą fachową, uzasadnione jest twierdzenie o wystąpieniu obiektywnych przesłanek zagrożenia życia M. P. w chwili testowania. Zastosowanie kryteriów medycznych wobec M. P. w dniu 24 marca 2011 roku pozwalało prognozować rychły zgon testatora z dużym prawdopodobieństwem.
Istotne znaczenie dla oceny wystąpienia przesłanki obawy rychłej śmierci przypisać należy nagłemu atakowi duszności, poprzedzającemu złożenie przez M. P. oświadczenia ostatniej woli. Niespodziewane wystąpienie napadu duszności, stopień jego natężenia w powiązaniu z ogólnym stanem zdrowia spadkodawcy wskazuje na zasadność wniosku o pojawieniu się obawy rychłej śmierci w chwili testowania. Jak wskazał biegły psycholog w ustnej opinii uzupełniającej, objawy, na jakie uskarżał się testator były objawami niezwykle dotkliwymi, o znacznym potencjale stresowym. Napad duszności w dniu 24 marca 2011 roku nie był napadem izolowanym, wpisywał się w sukcesywne pogarszanie się stanu zdrowia testatora. Wskazany objaw chorobowy wywoływał u niego lęk związany z niemożnością zaczerpnięcia powietrza, powodował obawę o stan zdrowia, co pozwala na przyjęcie, iż w chwili testowania, tj. bezpośrednio po ustąpieniu nagłego, bardzo silnego napadu duszności subiektywnie odczuwał obawę rychłej śmierci.
W niniejszej sprawie bezsprzecznym pozostaje, iż B. Ł., A. D. i S. K. posiadali kwalifikacje wymagane dla świadków testamentu ustnego, podjęli się pełnienia takowej roli, jak również że w stosunku do nich nie zaistniała żadna z przesłanek bezwzględnej (art. 956 KC) czy względnej (art. 957 § 1 KC) niezdolności bycia świadkiem przy sporządzaniu przez M. P. w dniu 24 marca 2011 roku testamentu, w którym do całości spadku powołał swoją żonę E. P.
B. Ł. – świadek testamentu ustnego w dniu 11 maja 2011 roku w W. spisała treść oświadczenia ostatniej woli testatora: „Czuję się źle i gdyby mi się coś stało, to bądźcie świadkami, że wolą moją jest, by wszystko, cokolwiek posiadam, otrzymała w spadku moja żona E. P.”, zaznaczając, iż zostało ono złożone w dniu 24 marca 2011 roku w mieszkaniu spadkodawcy przy ul. (…) w W.. Tak sporządzony dokument, po odczytaniu jego treści, został opatrzony podpisami wszystkich świadków testamentu ustnego M. P., tj. B. Ł., A. D. i S. K.. Tym samym doszło do skutecznego, odpowiadającego wymogom art. 952 § 2 KC, stwierdzenia treści testamentu ustnego, obejmującego oświadczenie ostatniej woli M. P. złożone w dniu 24 marca 2011 roku w W..
Za bezpodstawne uznał sąd kwestionowanie przez uczestniczkę postępowania I. O. (1) ważności testamentu ustnego z dnia 24 marca 2011 roku z powołaniem się na wystąpienie wady oświadczenia woli testatora w postaci pozostawania w chwili testowania w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Przeprowadzone postępowanie dowodowe wykazuje, iż w chwili testowania M. P. miał zachowaną świadomość i swobodę powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Konstatacja powyższa wynika tak z relacji świadków, którzy wskazywali na to, iż M. P. do chwili śmierci pozostawał świadomy, rozpoznawał odwiedzające go osoby, rozmawiał z nimi, zaś odczuwane przezeń dolegliwości chorobowe nie powodowały jakichkolwiek wadliwości procesu myślowego, jak i z jednoznacznych w swej wymowie opinii biegłych sądowych: onkologa, psychologa i psychiatry. Biegli sądowi, po przeanalizowaniu zgromadzonego w sprawie materiału, stwierdzili, iż w chwili dokonania rozporządzenia testamentowego M. P. miał zachowaną zdolność świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Składająca na rozprawie w dniu 10 marca 2016 roku ustną opinię uzupełniającą, biegła psychiatra J. G. podkreśliła, że oświadczenie ostatniej woli M. P. było przemyślane, testator złożył je bez nacisku innych osób, pod nieobecność powołanej do całości spadku żony E. P.. Biegła zaznaczyła, że u M. P. nie występowało znaczne zwężenie naczyń mózgowych czy też przerzuty nowotworowe do aorty, co mogłoby powodować niedotlenienie całego organizmu i prowadzić do zaburzeń świadomości. W ocenie biegłej brak jest podstaw do wątpienia w stan świadomości testatora w chwili złożenia przezeń oświadczenia ostatniej woli.
W ustalonym w sprawie stanie faktycznym dziedziczenie ustawowe po zmarłym M. P. zostało wykluczone, wobec złożenia przez spadkodawcę oświadczenia ostatniej woli w formie ustnej w obecności trzech świadków testamentowych, treść którego stwierdzona została stosownie do dyspozycji przepisu art. 952 § 2 KC Wobec czego, stwierdzić należało, że spadek po M. P. zmarłym w dniu 25 marca 2011 roku w W., ostatnio stale zamieszkałym w W. przy ul. (…), na podstawie testamentu ustnego z dnia 24 marca 2011 roku nabyła żona E. P. w całości. Postanowienie Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 23 marca 2016 r. II Ns 1548/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
