W polskim porządku prawnym zabezpieczenie interesów majątkowych najbliższych krewnych i małżonka zmarłego zostało zabezpieczone poprzez system zachowku, w którym ustawodawca ustanowił dla nich roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, wyrażającej się na ogół ułamkiem wartości przewidywanego udziału uprawnionego w spadku, mającej gwarantować uzyskanie określonej korzyści ze spadku. Według konstrukcji przyjętej w kodeksie cywilnym, roszczenie o zachowek ma zapewnić uprawnionemu realną korzyść, niezależnie od woli spadkodawcy, gdyż ten może go jej pozbawić jedynie w drodze wydziedziczenia, dopuszczalnego w wyjątkowych sytuacjach ( art. 1008 – 1010 KC). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca ( art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia ( § 2). Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny ( art. 1000 § 1 KC). Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek ( art. 1000 § 2 KC). W razie gdy uprawniony jest jednocześnie spadkobiercą, a powołanie do spadku nie pokrywa nawet jego uprawnienia z tytułu zachowku, przysługuje mu roszczenie do pozostałych spadkobierców o zapłatę sumy pieniężnej, potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia ( art. 991 § 2 KC).
Na podstawie art. 994 § 1 i 2 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku ( § 1). Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego ( § 2). W oparciu o przepis art. 995 § 1 KC wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Przepis art. 999 KC stanowi, iż jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny ( art. 1000 § 1 KC).
Roszczenie o zapłatę określonej kwoty z tytułu zachowku przysługuje osobie, która: 1) należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku; 2) dziedziczyłaby z ustawy w danym wypadku; 3) nie została wydziedziczona ( art. 1008 KC); 4) nie otrzymała w inny sposób owego minimum, które w ramach zachowku jej się należy (zob. art. 996 i 997 KC).
O wysokości zachowku decydują dwa czynniki: 1) kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz 2) wartość udziału spadkowego, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym.
Zachowek dla emeryta i rencisty
Przy ustalaniu przesłanki małoletniości lub trwałej niezdolności do pracy należy brać pod uwagę stan istniejący w chwili otwarcia spadku (tak J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. III, s. 1909; L. Stecki, w: Komentarz 1989, t. II, s. 870; J. Kosik, w: System, t. IV, s. 545; J. Rezmer, Zakres, s. 79; Skowrońska-Bocian, Komentarz KC 2011, s. 207, Nb 12; E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, w: Gudowski, Komentarz KC 2017, t. 6, s. 264, Nb 14; por. też orz. SN z 19.11.1948 r., Wa C 219/48, PiP 1949, Nr 11, s. 126; J. Kremis, J. Kuźmicka-Sulikowska, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz KC 2017, s. 1898, Nb 20; P. Księżak, w: Osajda, Komentarz KC 2013, III, s. 717, Nt 12).
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 21 lutego 2014 roku wydanym w sprawie o sygn. I ACa 698/13: Fakt korzystania z emerytury w dacie otwarcia spadku nie jest w każdym przypadku równoznaczny z oceną, że w dacie otwarcia spadku strona była całkowicie niezdolna do pracy trwale. W systemie ubezpieczeń społecznych przewiduje się uzyskanie prawa do wcześniejszej emerytury oraz prawa do emerytury z uzyskaniem powszechnego wieku emerytalnego. Dopiero osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego w dacie otwarcia spadku mogło dawać podstawy do rozważań w kwestii spełnienia przesłanki całkowitej i trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 KC.
Przy wykładni pojęcia „trwałą niezdolność do pracy”, należy odnieść się do wykładni systemowej i celowościowej. Pojęcie trwałej niezdolności do pracy w Kodeksie cywilnym pojawia się na gruncie przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego ( art. 1058 i n. KC). Przepis art. 1064 KC upoważnił Radę Ministrów do określenia zasad i trybu stwierdzania trwałej niezdolności do pracy uprawniającej do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie art. 1059 pkt 4 KC. Choć zarówno przepis art. 1064 KC, jak i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych utraciły moc (w zakresie, w jakim odnosiły się do spadków otwartych po 14 lutego 2001 r. – wyrok TK z 31.01.2001 r., Dz.U. Nr 11, poz. 91), to pojęcie trwałej niezdolności do pracy, mające nadal zastosowanie do dziedziczenia gospodarstw rolnych przed 14.02.2001 r., objęte powołanym rozporządzeniem jest pomocne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia, za spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania w art. 991 § 1 KC osób małoletnich i trwale niezdolnych do pracy były względy humanitarne oraz, że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości osiągania dochodów. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz ustawy o pomocy społecznej nie pozostają w sprzeczności z przepisami Kodeksu cywilnego i dodatkowo uzasadniają celowościową funkcję przepisu art. 991 § 1 KC w zakresie pojęcia trwałej niezdolności do pracy. Zgodnie z treścią art. 6 pkt 7 ustawy o pomocy społecznej, niezdolność do pracy z tytułu wieku oznacza osiągnięcie wieku emerytalnego określonego w art. 24 ust. 1 oraz w art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych stanowi natomiast, że wiek emerytalny dla kobiet urodzonych w okresie przed 1 stycznia 1949 r. wynosi co najmniej 60 lat ((vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r. o sygn. akt IV CK 158/02, wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 17 października 2013 roku, sygn. akt II Ca 846/13, Legalis nr 1534785).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 1
Jednakże w dniu otwarcia spadku powódka miała 66 lat. W systemie ubezpieczeń społecznych przewiduje się uzyskanie prawa do emerytury z uzyskaniem powszechnego wieku emerytalnego. Wątpliwości w tej kwestii nie pozostawia analiza przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Powszechny wiek emerytalny dla powódki wynosi co najmniej 60 lat ( art. 24 ust. 1 ustawy w brzmieniu obowiązującym na dzień otwarcia spadku).
W ocenie Sądu Okręgowego osiągnięcie tego wieku tj. 60 lat w dacie otwarcia spadku dawało podstawę do przyjęcia spełnienia przesłanki trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 KC Przemawia za tym rozwiązanie przyjęte w cytowanym wyżej przepisie art. 13 ust. 3a ustawy, a także to, że osobie, która ma prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy i osiągnęła wiek uprawniający do emerytury, o której mowa w art. 24, przyznaje się z urzędu zamiast renty emeryturę. Oznacza to, że ustawodawca osobie niezdolnej do pracy i osobie, która osiągnęła powszechny wiek emerytalny, nadaje podobny status – za niecelowe uznaje utrzymywanie w stosunku do osoby uprawnionej do renty tego prawa, tak jakby odpadła już definitywnie możliwość rokowań odzyskania zdolności do pracy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 lutego 2014 r., I ACa 698/13, publ. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 11 stycznia 2013 r., V ACa 989/12, publ.).
W niniejszej sprawie były więc podstawy do uznania powódki za osobę uprzywilejowaną i uprawnioną do zachowku w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jedynie na marginesie należy wskazać, że orzeczeniem Miejskiego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Ł. z dnia 4 kwietnia 2011 roku powódka została zaliczona do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności na stałe, zaś orzeczony stopień niepełnosprawności datuje się od dnia 3 grudnia 2007 roku (k. 108). Kwestia ta nie ma jednak znaczenia, gdyż niepełnosprawność nie jest pojęciem równoznacznym z niezdolnością do pracy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 2
W niniejszej sprawie były więc podstawy do uznania powoda za osobę uprzywilejowaną i uprawnioną do zachowku w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Jedynie na marginesie należy wskazać, że orzeczeniem Miejskiego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Ł. z dnia 24 października 2011 roku powód został zaliczony do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności do dnia 31 października 2016 roku, zaś orzeczony stopień niepełnosprawności datuje się od dnia 18 lipca 20111 roku (k. 315). Kwestia ta nie ma jednak znaczenia, gdyż niepełnosprawność nie jest pojęciem równoznacznym z niezdolnością do pracy. W ocenie Sądu Okręgowego bez znaczenia pozostaje podnoszona przez pozwanego okoliczność, że w złożonym pozwie powód wskazał, że wartość należnego mu zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, gdyż biorąc pod uwagę wysokość dochodzonego roszczenia z tytułu zachowku (56.575 zł) oraz zasądzoną tytułem zachowku kwotę (56.575 zł). Sąd Rejonowy nie orzekł ponad żądanie.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 3
Sąd wskazał, że w chwili otwarcia spadku tj. 19 marca 2013 r. powódka była na emeryturze. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w C. decyzją z 24 października 2012 r. przyznał powódce emeryturę od 14 października 2012 r., tj. od osiągnięcia wieku emerytalnego. Sąd stwierdził przy tym, że fakt pobierania świadczeń emerytalnych w dacie otwarcia spadku nie jest równoznaczny ze stwierdzeniem, że w dacie otwarcia spadku powódka była całkowicie niezdolna do pracy trwale. Sąd zwrócił uwagę, że w systemie ubezpieczeń społecznych przewidziano uzyskanie prawa do wcześniejszej emerytury oraz prawa do emerytury z uzyskaniem powszechnego wieku emerytalnego, przy czym, w ocenie sądu, dopiero osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego w dacie otwarcia spadku mogłoby dawać podstawy do rozważań w kwestii spełnienia przesłanki całkowitej i trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 KC
Sąd wskazał, że z treści decyzji o przyznaniu emerytury wynika, że została ona przyznana powódce w związku z uzyskaniem przez nią powszechnego wieku emerytalnego, zgodnie z art. 24 ust. 1a pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tj. wieku 60 lat. Z tych względów Sąd uznał, że powódka w chwili otwarcia spadu była trwale i całkowicie niezdolna do pracy i stwierdził, że powódce należy się, zgodnie z art. 991 § 1 KC i art. 1000 § 1 KC, tytułem zachowku dwie trzecie wartości udziału spadkowego, czyli kwota 15.225,27 zł
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
