Prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. Stosownie do przepisu art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępnym uprawnionym jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia(art. 991 § 2 KC).
Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku. Punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 KC).
Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (wyrok z dnia 13 lutego 2004 r. Sąd Najwyższy II CK 444/02 Biul. SN 2004/7/9, OSP 2007/4/51).
Zaliczenie darowizny na zachowek uprawnionemu następuje zgodnie z art. 996 KC Odpowiada on więc wobec innych uprawnionych do zachowku w granicach aktualnie istniejącego wzbogacenia, choćby część darowizny odpowiadającą należnemu mu zachowkowi zużył lub utracił jeszcze przed powstaniem obowiązku zaspokojenia innych uprawnionych do zachowku (por. J. Pietrzykowski, w: Komentarz 1972, t. 3, s. 1917). Dla dokonania doliczenia darowizn do spadku jest obojętne, czy przedmiot darowizny nadal istnieje albo czy wchodzi w skład majątku obdarowanego. Do substratu zachowku dolicza się i takie darowizny, których przedmiot nie istniał już w chwili otwarcia spadku (z powodu utraty, zniszczenia czy zużycia). Nie ma znaczenia czy obdarowany jest nadal wzbogacony. Ta okoliczność jest istotna dopiero na etapie ustalenia zakresu odpowiedzialności obdarowanego za zachowek (art. 1000 § 1 zd. 2 KC).
Darowiznami w rozumieniu art. 993 i następnych KC są nieodpłatne przysporzenia dokonywane przez spadkodawcę na podstawie umowy darowizny (art. 888 KC). Pojęcie darowizny na gruncie przepisów o zachowku jest jednak szersze niz w art. 888 KC. Określenie, jakie przysporzenia nieodpłatne (oprócz darowizn sensu stricto) należy doliczać do substratu zachowku, wymaga uwzględnienia celu, jakiemu służy ta instytucja. Pojęcie darowizny na gruncie przepisów o zachowku obejmuje nie tylko umowę z art. 888 KC, ale również takie nieodpłatne czynności spadkodawcy, które następują z majątku spadkodawcy, powodują zmniejszenie spadku i z punktu widzenia osób uprawnionych mogą prowadzą do takiego samego ich pokrzywdzenia, jak dokonanie darowizny. Za prawidłowy uznawany jest mniejszościowy nurt w orzecznictwie przyjmujący, że jako darowizny należy traktować nie tylko umowy zawarte na podstawie art. 888 KC, lecz również wszelkie inne czynności, mocą których dochodzi do nieodpłatnego przysporzenia (tak wyr. SA w Łodzi z 25.3.2014 r., I ACa 1204/13, Legalis; wyr. SN z 12.6.2014 r., I ACa 1598/13, Legalis). Spór co do tego, czy dokonane przez spadkodawcę świadczenie ma charakter darowizny, czy też świadczenia wzajemnego, rozstrzyga samodzielnie sąd rozpoznający sprawę o zachowek.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Z ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd wynika, iż J. K. (1) zmarł w dniu 15 września 2011 roku. A. K. i M. B. (1) są zstępnymi J. K. (1) – są jego córkami. W przypadku gdyby J. K. (1) nie sporządził testamentu dziedziczyłyby one po nim jako spadkobiercy ustawowi razem z synem – pozwanym J. K. (1) po 1/3 części każde z nich. Wynika to wprost z przepisu art. 931 § 1 KC. Przepis ten stanowi, iż w pierwszej kolejności powołane są do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą po nim w częściach równych. Z uwagi zaś na to, iż pozwany J. K. (1) zgodnie z wolą zmarłego J. K. (1) nabył po nim spadek na podstawie testamentu, pozostali spadkobiercy ustawowi – córki A. K. i M. B. (1) mają roszczenie w stosunku do pozwanego o wypłatę zachowku.
Przy obliczaniu zachowków należnych powódkom Sąd wziął pod uwagę, iż strony zgodnie wskazały, iż w skład spadku po J. K. (1) wchodziły nieruchomości oraz ruchomości. Pomiędzy stronami istniał spór co do wartości spadku i w związku z tym były przeprowadzone dowody z opinii biegłych z zakresu wyceny nieruchomości i wyceny ruchomości. Ostatecznie niewątpliwa i zgodna dla stron okazała się wartość ruchomości. Po sporządzeniu opinii w zakresie wyceny ruchomości na kwotę 245.700 zł strony dokonały jednak odliczeń na kwotę 33.078 zł i ustaliły wartość ruchomości na kwotę 212.622 zł. Natomiast wartość nieruchomości wyniosła 974.300 zł i Sąd ustalił ją w oparciu o opinię biegłego z zakresu rolnictwa i szacunku nieruchomosci rolnych uznając, że opinia ta jest jasna, logiczna i wyczerpująca. Sąd miał na uwadze również to, że została uzupełniona przez biegłego w zakresie sposobu wyliczeń wartości zabudowań, co było kwestionowane przez stronę powodową. Ze stanowiska końcowego zajętego przez pełnomocnika powódek na rozprawie w dniu 22 listopada wynika, że powódki ostatecznie przyjęły wartość nieruchomości na kwotę 974.300 zł. Mając na uwadze powyższe należało przyjąć, że wartość spadku, w skład którego wchodziły nieruchomości i ruchomości wyniosła łącznie 1.186,922 zł.
Udział spadkowy jaki przypadałby powódkom A. K. i M. B. (1) w przypadku dziedziczenia ustawowego razem z pozwanym J. K. (1) wynosi 1/3. Zgodnie bowiem z powołanym wyżej art. 931 § 1 KC dziedziczyłyby one w częściach równych. Zgodnie zaś z przepisem art. 991 § 1 KC należny zachowek tj. połowa wartości udziału, jaki przypadłby powódkom przy dziedziczeniu ustawowym daje każdej z powódek zachowek w wysokości 197.820,25 zł. W tym miejscu wskazać należy, że pozwany kwestionował roszczenie zachowku dochodzone przez powódkę M. B. (1). Pozwany wskazywał bowiem, że powódka otrzymała dwie pieniężne darowizny od zmarłego ojca, które wyczerpują zachowek i w związku z tym powództwo winno ulec oddaleniu. Powódka zaś twierdziła, że pierwsza darowizna była fikcyjna i nie otrzymała żadnych pieniędzy, a druga nie stanowiła darowizny, gdyż była jej przekazana przez ojca zgodnie z jego poleceniem na jego leczenie, bieżące wydatki oraz zakupy sprzętu i urządzeń do jego domu i została w całości spożytkowana na te cele, a ponadto na pogrzeb ojca.
W ustalonego stanu faktycznego wynika, że oświadczenie J. K. (1) z dnia 5 października 1995 roku o darowaniu córce M. B. (1) kwoty 6.000 zł na kupno mieszkania było sporządzone jedynie dla potrzeb rozliczenia z urzędem skarbowym i powódka nie otrzymała faktycznie tych pieniędzy. To oświadczenie zostało włączone do materiału dowodowego, ale wobec przeciwnych twierdzeń stron co do przekazania powódce kwoty 6.000 zł należało dokonać oceny także pozostałego materiału dowodowego. Za przyjęciem tego, że powódka nie otrzymała darowizny przemawiały zeznania świadków M. B. (3) i M. J., którzy również składali na piśmie podobne oświadczenia o darowiźnie. Świadkowie zgodnie twierdzili, że pomimo złożonych oświadczeń nie przekazali powódce ani jej mężowi żadnych pieniędzy. Oświadczenia te były przedstawione do urzędu skarbowego, co zostało potwierdzone w protokole. Nadto świadek M. B. (3) zeznała, że zmarły J. K. (1) powiedział jej o tym, że napisał oświadczenie o darowaniu pieniędzy córce, ale jej ich nie przekazał. Wobec powyższego na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego należało uznać, że powódka M. B. (1) nie otrzymała w 1995 roku darowizny kwoty 6.000 zł.
Odnosząc się zaś do przekazania powódce kwoty 20.000 zł w dniu 3 sierpnia wskazać należy, że również pisemne oświadczenie dotyczące tego przekazania zostało załączone do akt. Ocena tej okoliczności w świetle wiarygodnego materiału dowodowego, zwłaszcza zeznań E. R. nakazuje uznać, iż była to darowizna. Kwota ta miała stanowić dla powódki M. B. spłatę z gospodarstwa. Wskazać przy tym należy, że J. K. (1) w czasie pobytu w szpitalu, spodziewając się śmierci, dokonał rozporządzenia swoim majątkiem – napisał testament, w którym do dziedziczenia powołał małoletniego syna – pozwanego J. K. (1). W tych okolicznościach przekazanie pieniędzy w kwocie 20.000 zł dla córki M. B. (1) należało uznać jako darowiznę – spłatę z majątku. Twierdzenia powódki o przeznaczeniu tych pieniędzy na cele wskazywane przez nią w toku tego postępowania zostały uznane za niewiarygodne. W związku z tym przy obliczaniu zachowku dla powódki M. B. (1) należało go pomniejszyć o dokonaną darowiznę pieniężną w kwocie 20.000 zł. Dokonana darowizna nie wyczerpała jednak należnego zachowku i dlatego roszczenie powódki o zachowek jest zasadne.
Uwzględniając zatem powyższe Sąd zasądził od J. K. (1) na rzecz A. K. kwotę 197.820 zł tytułem zachowku (1/6 z 1.186,922zł) oraz na rzecz M. B. (1) kwotę 177.820 zł tytułem zachowku (1/6 z 1.186,922zł – darowizna 20.000 zł). W tym miejscu wskazać trzeba, że wyrok w przedmiocie należnych powódkom zachowków ma charakter kształtującego. Sąd w orzeczeniu wskazuje jego wysokość według cen z daty orzekania i dopiero w dacie orzekania roszczenie o zachowek staje się wymagalne. Podobne stanowisko zajął Sąd Apealcyjny w W. w wyroku z dnia 18 listopada 1997 roku, I ACa 690/97(Apel.-W-wa 1998/4/35), w którym wypowiedział się, iż roszczenie o zachowek staje się wymagalne z chwilą określenia przez sąd jego wysokości według cen z daty orzekania o nim i dopiero z tą datą staje się możliwe naliczanie odsetek za opóźnienie. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 6 grudnia 2017 r. I C 989/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
