Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Na podstawie, § 2 jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Instytucja zachowku charakteryzuje się tym, że swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwala na dowolne dysponowanie majątkiem. Instytucja zachowku zmierza do zapewniania ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek należy do długów spadkowych, o których stanowi art. 922 § 3 KC Jak wynika z przytoczonego przepisu, z prawa do zachowku wynika roszczenie pieniężne skierowane do spadkobiercy powołanego przez spadkodawcę do dziedziczenia. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Obowiązek zapłaty zachowku powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek powstaje wówczas, gdy spadkodawca sam nie zapewnił uprawnionemu należnego mu zachowku, czy to w postaci dziedziczenia, ustanowienia zapisu lub dokonania darowizny. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska żadnych korzyści ze spadku powstaje po jego stronie roszczenie w stosunku do spadkobiercy o zapłatę zachowku lub, gdy uprawniony uzyskał korzyść jedynie w części, roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek. Czysta wartość spadku to aktywa spadku pomniejszone o pasywa. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak długów z tytułu zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC). W orzecznictwie przyjmuje się również, że o składzie spadku decyduje zawsze chwila otwarcia spadku.
W myśl art. 922 § 3 KC, do długów spadkowych należą koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Koszty te obejmują wydatki związane z uzyskaniem miejsca na grób, nabyciem trumny, urządzeniem ceremonii pogrzebowej. Chodzi tu jednak wyłącznie o koszty (wydatki) już poniesione (por. wyr. SN z 8.8.1973 r., I CR 554/73, L.; wyr. SA w Łodzi z 29.8.1995 r., I ACr 440/95, OSA 1995, Nr 6, poz. 44; wyr. SA w Katowicach z 28.11.1996 r., III APr 34/96, Pr. Pracy 1997, Nr 12, s. 43).
Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku. W uchw. z 17.5.1985 r. (III CZP 69/84, OSNCP 1986, Nr 3, poz. 24) SN wyjaśnił, że w procesie o zachowek sąd samodzielnie rozstrzyga w ramach swej kognicji wszystkie zagadnienia prawne niezbędne dla rozstrzygnięcia procesu, jako o przesłankach prejudycjalnych. W przypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Z treści powyższego przepisu, a także z wypracowanego na gruncie powołanej normy prawnej orzecznictwa Sądu Najwyższego (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47) Sąd Rejonowy wyciągnął wniosek, iż sytuacja, w której w skład spadku nie weszły żadne aktywa, jest sytuacją, w której uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy i w związku z powyższym roszczenie o zachowek winien kierować bezpośrednio do osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Z tak kategorycznym stwierdzeniem nie można się zgodzić. Zważyć bowiem należy, iż zarówno sam przepis art. 1000 KC, jak i teza wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku wyraźnie stanowią, iż w sytuacji, gdy uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on (lecz niekoniecznie musi) żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Powołany wyrok Sądu Najwyższego prowadzi do jeszcze dalszych wniosków, a mianowicie, iż jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC Odnosząc się do powyższego zasadne jest stwierdzenie, że Sąd Najwyższy wskazał jedynie na możliwość dochodzenia od obdarowanego roszczenia o zachowek, jednakże nie wykluczył, iż roszczenie to w dalszym ciągu można będzie dochodzić także od spadkobiercy na podstawie art. 991 § 2 KC do czasu obiektywnego istnienia możliwości uzyskania od spadkobiercy zachowku, a zatem również w sytuacji, gdy czynna wartość spadku wynosić będzie 0 zł.
Powyższa argumentacja prowadzi zatem do konkluzji, iż w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić bezpośrednio od obdarowanego roszczenia o zachowek, gdyż możliwość taką dla uprawnionego przewidział wyraźnie ustawodawca w treści przepisu art. 1000 KC W dalszym jednak ciągu uprawniony swoje roszczenie o zachowek może kierować do spadkobiercy, o ile wcześniej nie zostanie wykazane, że dokonanie przez spadkobiercę darowizny wyczerpującej cały spadek skutkowało tym, iż uprawniony nie może już otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy.
Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, iż wprawdzie w sytuacji, gdy dokonana za życia spadkodawcy darowizna na rzecz osoby niebędącej spadkobiercą wyczerpuje cały spadek, a zatem skutkuje tym, iż wartość czynna spadku wynosi 0 zł, uprawniony do zachowku nie traci możliwości dochodzenia od spadkobiercy na podstawie art. 991 § 2 KC roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Uprawniony w takiej sytuacji ma jednakże również możliwość skierowania swojego roszczenia na podstawie art. 1000 KC bezpośrednio do osoby obdarowanej uznając, iż zachodzi sytuacja, gdy nie może on już otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Na gruncie niniejszej sprawy mamy do czynienia z sytuacją, w której w spadku nic się nie znajdowało, ponieważ spadkodawczyni przed śmiercią dokonała darowizny na rzecz swojej wnuczki K. D.. Na mocy darowizny z dnia pozwana otrzymała od matki stron postępowania C. P. lokal mieszkalny położony w K. przy ul. (…) o pow. 60,88 m2 oraz pomieszczenia przynależnego piwnicy o powierzchni 5,10 m2, dla którego Sąd Rejonowy w Kamiennej Górze prowadzi księgę wieczystą nr (…). W ten sposób spadkobiercy ustawowi zostali pozbawieni spadku, gdyż darowizna spowodowała iż w spadek był pusty.
W tym miejscu pojawia się zasadnicze pytanie – jaka jest wartość powyższego lokalu mieszkalnego. Przy udzielaniu odpowiedzi na to pytanie posłużono się pisemną opinią biegłej z zakresu wyceny nieruchomości inż. B. J., jak i wyjaśnieniami biegłej w piśmie, w którym podtrzymała ona całość swojej zasadniczej, pisemnej opinii. Wycena wartości mieszkania w dniu darowizny w ocenie sądu nie budzi wątpliwości. Biegła w oparciu o analizę rynku wyceniła wartość lokalu mieszkalnego położonego w K. przy ul. (…) w dniu darowizny na kwotę 65 427,00 zł bez obciążenia służebnością osobistą mieszkania, a na kwotę 36 603,00 zł jeżeli lokal jest obciążony służebnością osobistą mieszkania. K. D. nie wnosiła zastrzeżeń co do opinii biegłej, natomiast powodowie wnosili zarzuty do powyższej opinii i o przeprowadzenie opinii uzupełniającej. Jednakże w ocenie Sądu wbrew stanowisku powodów opinia biegłej B. J. jest rzetelna, profesjonalna, komplementarna oraz argumenty jak i metody w niej przedstawione są logiczne i poprawne, materiał porównawczy również. Nie budziły wątpliwości wywody i logika rozumowania biegłej jak i spekulacja z wyliczeniem. Sąd ocenił, iż zarzuty powodów nie były wstanie podważyć merytoryczności tej opinii. Sąd nie jest obowiązany dążyć do sytuacji, aby opinią biegłego zostały przekonane również strony. Wystarczy że opinia jest przekonująca dla Sądu, który też wiążąco ocenia, czy biegły wyjaśnił wątpliwości zgłoszone przez stronę (wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2000 r., II UKN 483/99 -). Sąd stanął na stanowisku, że służebność była ustanowiona na rzecz spadkodawczyni i z chwilą jej śmierci przestała ona istnieć tj. dnia 12.04.2014 r. Jeśli chodzi natomiast o ustanowioną hipoteką umowną kaucyjną na rzecz Gminy Miejskiej K. do wysokości 123 000,00 zł, to minęły już stosowne okresy czasu zabezpieczające bonifikatę tj. 10 lat i ona wygasła. Sąd przyjął więc wartość lokalu mieszkalnego w dniu darowizny bez obciążenia służebnością osobistą mieszkania na kwotę 65 427,00 zł.
Kolejnym elementem podlegającym analizie jest kwestia jaki udział w części spadku przysługiwał powodom. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku R. D., D. W. i I. D. przysługiwało po 1/5 części spadku. W tej sytuacji gdy kwotę 65 427,00 zł podzielimy na pięć, da nam to kwotę 13 085,40 zł. Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 KC zstępnym, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Z tego powodu należał się powodowi I. D. zachowek w wysokości połowy wartości jego udziału spadkowego tj. 2/3 z 1/5. W niniejszej sprawie jest to kwota 6 542,70 zł i taką też kwotę zasądzono od pozwanej na rzecz powoda.
Jeżeli chodzi o powódki R. D. i D. W. przysługuje im zachowek w wysokości 2/3 wartości przysługującego im udziału spadkowego. W niniejszej sprawie są to kwoty po 8 723,60 zł i takie też kwoty zasądzono od pozwanej na rzecz powódek. W ocenie Sądu nie budzi wątpliwości, iż R. D. i D. W. są osobami trwale niezdolnymi do pracy, gdyż wynika to przyznanych im decyzji emerytalnych w datach jeszcze przed śmiercią spadkodawczyni. R. D.
Mając na uwadze ustalone w sprawie okoliczności faktyczne oraz przywołane przepisy zasądzono od pozwanej K. D. na rzecz R. D. i D. W. kwoty po 8 723,60 zł, a na rzecz I. D. kwotę 6 542,70 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 17.07.2014 r. do dnia zapłaty. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 21 listopada 2018 r. I C 351/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
