Zgodnie z art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2).
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 922 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993-995 KC), co wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli suma długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 KC poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jednakże w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie (nie zaś pozbawienie poprzez oddalenie powództwa) należności z tego tytułu na podstawie art. 5 KC przy uwzględnieniu zwłaszcza klauzuli zasad współżycia społecznego. Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych.
W tym kontekście nie można jednak zapominać, że nie mogą zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak ten wywiązywał się ze swych obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy. Przy orzekaniu o zachowku nie należy zatem pomijać oceny moralnej postępowania uprawnionego do zachowku (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 22 kwietnia 2009 r., I ACa 459/08). Ponadto w świetle orzecznictwa przy ocenie istnienia podstaw do zastosowania art. 5 KC. należy brać pod uwagę wszystkie okoliczności konkretnego przypadku, zachodzące tak po stronie zobowiązanego, jak i po stronie uprawnionego (por. wyrok SN z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 163/09, także powoływany przez pozwaną wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2010 r., VI ACa 332/10).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem powód P. C. (1) wniósł o zasądzenie od pozwanego P. C. (2) kwoty 150 000 zł. z ustawowymi odsetkami od dnia 8 marca 2016 r. do dnia zapłaty oraz o zasądzenie zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych. Na uzasadnienie żądania podał, że pozwany na podstawie testamentu nabył w całości spadek po babce stron – J. C. Spadkodawczyni zmarła jako wdowa, miała dwóch synów: M. C. (zmarłego dnia 1 maja 1990 r.) oraz S. C. (zmarłego dnia 8 marca 1996 r. M. C. pozostawił dwóch synów – powoda i pozwanego, a S. C. – dwie córki, D. C. i E. D. W razie dziedziczenia ustawowego powód dziedziczyłby spadek w ¼ części, a zatem przysługuje mu zachowek w wysokości 1/2 wartości tego udziału. W skład spadku wchodzą nieruchomość składająca się z działki nr (…) zabudowanej domem, objętej (…) i nieruchomość składająca się z działki nr (…) objętej (…). Powód szacuje wartość nieruchomości na kwotę 1 200 000 zł. jednak zastrzegł możliwość rozszerzenia pozwu w wypadku ujawnienia się ich wyższej wartości. Odsetek powód dochodzi od dnia następnego po upływie terminu zakreślonego wezwaniem do dobrowolnego spełnienia żądania.
W złożonej odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa oraz o zasądzenie zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych. Na uzasadnienie stanowiska podał, że jeszcze przed doręczeniem pozwu zapłacił powodowi tytułem zachowku 115 000 zł. Zarzucił nadto, że nieruchomości wchodzącej w skład spadku mają niższą wartość aniżeli podawana przez powoda. Zarzucił, ze zachowek wypłacił niezwłocznie i powodowi nie należą się odsetki z tytułu opóźnienia, gdyż pozwany w celu zaspokojenia zachowku musiał spieniężyć część spadku, gdyż nie miał innego majątku. Żądanie odsetek od daty przypadającej niecały miesiąc po uprawomocnieniu się postanowienia spadkowego jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zarzucił, że odsetki mogą należeć się dopiero od dnia wyrokowania.
Jak wynika z ustalonego stanu faktycznego spadkodawczyni J. C. zmarła i spadek po niej nabył w całości, na podstawie testamentów, pozwany P. C. (2). Powodowie są wnukami spadkodawczyni (w sytuacji, gdy ojciec powoda i ojciec powódek, będący jedynymi dziećmi spadkodawczyni, zmarli przed spadkodawczynią), a zatem osobami, które byłyby powołane do dziedziczenia z ustawy po 1/4 części. Zgodnie z art. 991 § 1 KC przysługują im zatem zachowki w wysokości ½ wartości udziałów, które dziedziczyliby z ustawy.
W chwili otwarcia spadku w skład majątku spadkowego wchodziły nieruchomość składająca się z działki nr (…) zabudowanej domem, objętej (…) i nieruchomość składająca się z działki nr (…) objętej (…). Jak wynika z opinii biegłego łączna wartość składników majątku spadkowego wynosi 1.349.628 zł. Podstawą obliczenia dochodzonego w niniejszej sprawie zachowku jest zatem kwota 1.349.628. Powodowie dziedziczyliby z ustawy po 1/4 części, a zatem wartość udziału każdego z powodów wynosiłaby 337.407 zł. Każdemu z powodów przysługuje zatem roszczenie o zachowek w wysokości po 1/2 tej wartości, a zatem w kwotach po 168.703,50 zł. Powód uiścił na rzecz każdego z powodów kwoty po 115.000 zł. Zatem w chwili obecnej każdemu z powodów tytułem nieuiszczonej części zachowku należą się kwoty po 53703,50 zł.
O żądaniach odsetek orzeczono przyjmując, że pozwany popadł w opóźnienie licząc od dnia następnego pod dniach wezwania do zapłaty na podstawie art. 481 § 1 KC w zw. z art. 455 KC (por. wyrok SN z dnia 6 marca 2014 r. V CSK 209/13). Nie można podzielić poglądu, że z uwagi na konkretyzację ostatecznej wysokości roszczenia o zachowek dopiero w chwili wyrokowania odsetki za opóźnienie w jego zapłacie należeć mogą się dopiero od daty wyrokowania. W pozwach i wezwaniach do zapłaty sprecyzowano wysokość żądanych sum zachowku i powołano okoliczności uzasadniające istnienie i wysokość roszczenia. Pomiędzy datą otwarcia spadku a datą orzekania w niniejszej sprawie nie zaszła na tyle istotna zmiana wartości pieniądza aby należało przyjąć, że fakt ustalania wysokości zachowku według cen z chwili orzekania pociąga za sobą waloryzację świadczenia. Natomiast w panującej od szeregu lat sytuacji gospodarczej funkcja waloryzacyjna odsetek (istotna na przełomie lat 80’ i 90’ XX z uwagi na panującą podówczas inflację) jest drugorzędna w relacji do wybijającej się na pierwszy plan funkcji wynagrodzenia odsetkami wierzyciela za korzystanie przez dłużnika za okres opóźnienia z należnego wierzycielowi kapitału. Zasądzenie odsetek za opóźnienie dopiero od daty orzekania, a nie od dnia następnego po dniu wezwania do zapłaty, w sposób nieusprawiedliwiony premiowałoby dłużnika, który zwleka z zaspokojeniem ciążących na nim zobowiązań. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 10 kwietnia 2017 r. I C 719/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
