W myśl art. 1012 KC spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osobą niemającą pełnej zdolności do czynności prawnych albo osobą, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osobą prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza ( art. 1015 § 1 i 2 KC w brzmieniu obowiązującym w dacie śmierci spadkodawcy A. Z.).
Zgodnie z art. 1019 § 1 – 3 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, z tym że uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem, a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
W doktrynie wskazuje się, ze spadkobierca składa oświadczenie woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku albo nie składa takiego oświadczenia w terminie wynikającym z art. 1019 § 1 KC pod wpływem błędu, jeżeli w chwili składania tego oświadczenia lub upływu terminu do jego złożenia był w błędzie co do treści czynności prawnej ( art. 84 § 1 zd. 1 KC), a błąd był obiektywnie i subiektywnie istotny ( art. 84 § 2 KC). Błąd co do treści czynności prawnej może być błędem co do tytułu powołania do dziedziczenia, osoby spadkodawcy lub przedmiotu spadku. Może polegać między innymi na niewiedzy spadkobiercy o istnieniu długów spadkowych. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się jednak zgodnie, że podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić jedynie błąd prawnie doniosły, to jest taki, który nie wynika z niedołożenia przez spadkobiercę należytej staranności przy ustalaniu rzeczywistego stanu spadku.
O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy”. Poprzestanie przez spadkobiercę na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego nie może być uznane za błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli. Istnienie powyższych przesłanek ocenić przy tym należy z uwzględnieniem konkretnych okoliczności danej sprawy, co wymaga między innymi ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od spadkodawcy w danych okolicznościach i czy ich niepodjęcie pozostawało w związku przyczynowo – skutkowym z niezłożeniem oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie. W kontekście oświadczeń spadkowych przy powoływaniu się na błąd co do przedmiotu spadku, chodzi o konkretne działania zmierzające do uzyskania wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego.
Niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań może bowiem prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd co do przedmiotu spadku. Skuteczność powołania się na błąd co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu. Za zbyt daleko idący należy przy tym uznać pogląd, że przy braku pewności co do stanu spadku, spadkobierca powinien złożyć „odpowiednie” oświadczenie spadkowe np. spadek odrzucić lub przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza (vide: postanowienia Sądu Najwyższego z 30 czerwca 2005 roku, IV CK 799/04 oraz z 18 marca 2010 roku, V CSK 337/09). Ocena istotności błędu wymaga przy tym ustalenia, czy spadkobierca mający wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, tj. niedziałający pod wpływem błędu, złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku o określonej treści.
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby lub od skutków prawnych niezłożenia takiego oświadczenia w terminie, w czasie określonym w art. 88 § 2 KC, a mianowicie w ciągu roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy przy groźbie. Oświadczenie o uchyleniu może być złożone w każdym czasie, nawet po dziale spadku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskiem z dnia 12 sierpnia małoletni wnioskodawcy J. L. i M. L., reprezentowani przez przedstawiciela ustawowego – matkę D. L., wnieśli do Sądu Rejonowego w Zgierzu wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku po H. G. (1). Jako uczestnika postępowania wskazano P. L.. W uzasadnieniu wskazano, że D. L. odrzuciła spadek po swojej krewnej H. G. (1) w dniu 7 czerwca, z uwagi na to, iż według jej wiedzy w skład spadku wchodziły jedynie pasywa. W następnej kolejności spadek przypadał małoletnim dzieciom D. J. L. i M. L.. D. L. W dniu 28 listopada wniosła do Sądu Rejonowego wniosek o zezwolenie na złożenie oświadczeń o odrzuceniu spadku po H. G. (1) w imieniu małoletnich dzieci. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 29 kwietnia zezwolił D. L. i jej mężowi P. L. na złożenie oświadczeń o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci.
Postanowienie stało się prawomocne z dniem 2 czerwca 2020 roku i zostało doręczone D. L. około 8 lipca wraz z pouczeniem o możliwości zaskarżenia orzeczenia, jednakże nie dołączono informacji o czynnościach, które w interesie dzieci należałoby podjąć. D. L., po otrzymaniu odpisu prawomocnego postanowienia, w dniu 3 sierpnia skontaktowała się z notariuszem w celu umówienia terminu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci, jednakże uzyskała informację, nastąpił upływ sześciomiesięcznego terminu. Przedstawicielka ustawowa małoletnich powołała się na zasady współżycia społecznego wskazując, że w jej ocenie działania przez nią podjęte były niezwłoczne. Powołała się również na trudną, szczególną sytuację spowodowaną pandemią, ograniczony kontakt zarówno z Sądem jak i kancelarią notarialną. Wskazała, że pozostawała w przekonaniu, iż postępowanie kończy się wraz z wydaniem postanowienia o zezwoleniu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej w imieniu małoletnich dzieci, nie posiadała wiedzy w jakim czasie może zwrócić się o doręczenie odpisu postanowienia ze stwierdzeniem prawomocności, nie wiedziała również jakie czynności należy podjąć po doręczeniu prawomocnego postanowienia. Podniosła, że jako nauczycielka, musiała połączyć pracę zdalną z jednoczesną opieką nad dwójką swoich dzieci, prowadzeniem domu oraz kontynuacją studiów podyplomowych. Wszystkie czynniki łącznie przyczyniły się do uchybienia terminowi.
W ocenie Sądu wnioskodawcy spełnili powyższe wymagania. D. L. złożyła przed notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku po zmarłej H. G. (1). To spowodowało, że tytuł powołania do spadku przeszedł na jej małoletnie dzieci J. L. i M. L.. D. L. W dniu 28 listopada wystąpiła do sądu rodzinnego o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletnich dzieci, pozostawała w błędnym przekonaniu, że poprzez samą czynność złożenia przedmiotowego wniosku sprawia iż dochowała ustawowego terminu, zaś prawomocne orzeczenie w tym przedmiocie zastępuje oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich dzieci i kończy postępowanie w tym zakresie.
Błąd przedstawicielki ustawowej wnioskodawców dotyczył sposobu odrzucenia spadku. Istniało bowiem u niej przeświadczenie o dopełnieniu obowiązku odrzucenia spadku w imieniu dzieci poprzez wydanie stosowanego postanowienia przez Sąd. O błędzie w tym zakresie dowiedziała się dopiero na początku sierpnia po rozmowie z notariuszem. Błąd taki jest zdaniem Sądu błędem co do prawa i należy go ocenić jako błąd istotny. Rozstrzygając na tle okoliczności tego konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, Sąd miał na względzie przeciętny stan świadomość prawnej społeczeństwa.
Podkreślić należy, że przedstawicielka ustawowa wnioskodawców nie ma żadnego doświadczenia prawniczego. Na miarę swoich możliwości uczyniła wszystko co w jej mocy, aby dzieci nie dziedziczyły po spadkodawczyni – H. G. (1) długów. Jednak opisywany problem prawniczy i kwestia czytelnego zrozumienia konieczności odrzucenia spadku najpierw w imieniu własnym przed notariuszem, następnie uzyskania zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletnich wyrażonej przez Sąd Rodzinny, a następnie dalsze złożenie już właściwego oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich, przed Sądem Cywilnym wykraczało ponad przeciętną wiedzę osób, które nie interesują się prawem i nie mają z nim styczności. W ocenie Sądu nie można także uznać, aby przedstawicielka ustawowa wnioskodawców w sposób lekkomyślny zaniechała dalszych czynności związanych z odrzuceniem spadku, a jej błąd co do odrzucenia spadku w imieniu dzieci jest i doniosły i usprawiedliwiony okolicznościami. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 26 marca 2021 r. VIII Ns 592/20
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
