Ustalenie kręgu spadkodawców należy rozpocząć od stwierdzenia, iż po zmarłej osobie fizycznej status spadkobiercy uzyskują wyłącznie osoby, które uzyskały tytuł powołania do spadku po spadkodawcy. Podstawą powołania do spadku mogą być dwa tytuły – ustawa i testament, o czym wprost stanowi art. 926 § 1 ustawy z dnia ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 459, powoływany dalej w skrócie jako KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce albo nie może być spadkobiercą.
Nie ulega zatem wątpliwości, iż powołanie z testamentu ma zawsze pierwszeństwo przed powołaniem z ustawy. Dopiero w sytuacji braku testamentu lub całkowitej lub częściowej jego nieważności, następuje dziedziczenie ustawowe. Artykuł 926 § 2 KC wyraża generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Osoba fizyczna ma prawnie zagwarantowaną możliwość swobodnego dysponowania majątkiem także na wypadek śmierci, co stanowi niejako przedłużenie swobody w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności prawnych dokonywanych za życia (inter vivos). Granice tej swobody są zakreślone w ustawie stosunkowo szeroko, wyznacza je postulat zrozumiałości oświadczeń woli i możliwości wywołania przez nie skutków prawnych, na które jest skierowane w świetle obowiązującego porządku prawa pozytywnego (tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 543/00, OSNC 2002/1/14). Swoboda testowania jest zagwarantowana przez ustawę, a jej ograniczenia są wyjątkiem (A. Kidyba, E. Niezbecka: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2012). Obowiązkiem Sądu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie (art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to tzw. testament holograficzny, który stanowi podstawową formę testamentu zwykłego. Forma ta jest powszechnie dostępna dla osób, które umieją czytać i pisać, a jego konstrukcja opiera się na dość rygorystycznie traktowanych przesłankach formalnych, które muszą być zachowane pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), a mianowicie do swej ważności wymaga on sporządzenia pismem ręcznym testatora, podpisania oraz – w zasadzie – opatrzenia datą. Tylko dwie pierwsze przesłanki są traktowane przez ustawodawcę w sposób bezwzględny, ich naruszenie powoduje zawsze nieważność testamentu, naruszenie zaś przesłanki trzeciej nie zawsze prowadzi do nieważności testamentu.
Zgodnie z ogólną dyrektywą z art. 948 KC testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwe najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (zgodnie z łacińską paremią: in testamentis plenius voluntates testantium interpretamur). Jeżeli w oparciu o treść testamentu nie można ustalić rzeczywistej woli spadkodawcy, a zachodzi wątpliwość, co do zakwalifikowania osób wskazanych przez spadkodawcę jako zapisobiorców lub spadkobierców, wówczas znajduje zastosowanie szczególna dyrektywa interpretacyjna, zawarta w art. 961 KC. Według niej, jeżeli spadkodawca przeznaczył kilku oznaczonym osobom poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiorców, lecz za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Na tle tego przepisu w judykaturze wyłoniły się zagadnienia prawne, czy użyty w nim zwrot „wyczerpują prawie cały spadek” odnosić należy do majątku spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu, czy też z chwili otwarcia spadku a także, która z tych chwil decyduje o porównaniu wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych przeznaczonych określonym osobom.
Obie te kwestie były wielokrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Na tej podstawie można uznać za utrwalony w orzecznictwie pogląd, że przy ocenie, czy przedmioty majątkowe przeznaczone określonej osobie w testamencie wyczerpują prawie cały spadek, podlegają wzięciu pod uwagę w zasadzie tylko przedmioty należące do spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1993 roku, III CZP 122/93, OSP 1994, Nr 10, poz. 177, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 28 października 1997 roku, I CKN 276/97, OSNC 1998, Nr 4, poz. 63, z dnia 3 listopada 2004 roku, III CK 472/03, z dnia 14 lipca 2005 roku, III CK 694/04, z dnia 27 października 2005 roku, III CK 53/05, z dnia 29 marca 2007 roku, I CSK 3/07).
Sąd miał także na uwadze fakt, iż zgodnie z art. 961 KC jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Artykuł 961 KC ma charakter normy interpretacyjnej. Jeżeli z treści testamentu ustalonej zgodnie z dyrektywami wynikającymi z art. 948 KC wynika, że chodzi o ustanowienie zapisobiercy, a nie o powołanie spadkobiercy, przepis ten nie znajduje w ogóle zastosowania. Ustawodawca, mając na uwadze motywacje działań osób sporządzających akt ostatniej woli przyjął, że przeznaczenie określonej osobie przedmiotów majątkowych wyczerpujących prawie cały spadek jest przejawem woli uczynienia tej osoby swoim następcą prawnym pod tytułem ogólnym, a więc spadkobiercą. O tym, czy przedmioty przeznaczone w testamencie oznaczonej osobie wyczerpują prawie cały spadek decyduje rzeczywiście porównanie ich wartości z wartością przedmiotów pominiętych. Jeżeli przedmioty majątkowe pominięte mają wartość znaczniejszą w relacji do rzeczy i praw objętych testamentem, to wówczas stosowanie art. 961 KC jest wyłączone. Decyduje tu zobiektywizowana wartość gospodarcza. Nie chodzi więc tu o znikomą wartość tych przedmiotów, lecz o wartość mającą gospodarcze znaczenie (vide: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 3 listopada 2004 roku, III CK 472/03, Legalis nr 277086).
Zgodnie z art. 968 § 1 KC spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Wskutek zapisu powstaje stosunek zobowiązaniowy między obciążonym zapisem zwykłym a zapisobiercą, na podstawie którego ten ostatni może żądać (roszczenie) spełnienia określonego świadczenia majątkowego już niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, chyba że spadkodawca określił inny termin wymagalności zapisu. Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie obejmuje jednak uprawnień spadkowych zapisobiercy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy należy jednak stwierdzić, iż dziedziczenie po zmarłej E. K. (1) następuje jednak z mocy ustawy. Nie wynika to jednak z tego, iż testament spadkodawczyni z dnia 19 sierpnia 2013 roku budził zastrzeżenia Sądu. Przeciwnie – Sąd uznał, iż powyższy testament jest ważny, spełnia wszelkie warunki formalne wynikające z art. 949 § 1 KC, ponadto w dacie jego sporządzenia spadkodawczyni posiadała pełną zdolność do testowania.
W realiach niniejszej sprawy nie ulegało wątpliwości, iż w treści testamentu E. K. (1) odniosła się jedynie do jednego składnika swojego majątku – tj. mieszkania A. G. 8/9 w W. Jego wartość została zgodnie przez wnioskodawczynię i uczestników ustalona na kwotę 269.791,16 złotych. Oprócz tego mieszkania w skład jej majątku w dacie sporządzenia testamentu wchodziły jeszcze wynoszący 2/16 udział w nieruchomości o wartości 4.000 złotych oraz środki na rachunkach bankowych w wysokości 32.102,87 złotych.
Analiza treści księgi wieczystej wskazuje, iż wpis spadkodawczyni jako współwłaścicielki ww. nieruchomości w P. nastąpił w 2008 roku – a więc 5 lat przed sporządzeniem testamentu. Ponadto jej wartość została zgodnie przez wnioskodawczynię i uczestników ustalona na kwotę 4.000 złotych. Z kolei dane uzyskane z (…) Banku (…) S.A. w W. wskazują, iż w dacie sporządzenia testamentu spadkodawczyni posiadała środki pieniężne w wysokości 32.102,87 złotych.
Nie ulega wątpiliście, iż udział w nieruchomości i środki pieniężne w powyższej kwocie to przedmioty o których brak jakiejkolwiek wzmianki w treści testamentu. Ustalone zgodnie: wartość mieszkania na ulicy (…) w W. to: 269791,16 złotych, wartość udziału w nieruchomości w P. to 4.000 złotych, a środki na rachunkach bankowych to 32.102,87 złotych. Łączną wartość majątku spadkowego to 305894,03 złotych, podczas gdy część pominięta to 36.102,87 zł, a więc ok. 12 %.
W ocenie Sądu przedmioty majątkowe pominięte w testamencie mają wartość znaczniejszą w relacji do rzeczy i praw objętych testamentem. Z tego względu Sąd uznał, iż w niniejszej sprawie stosowanie art. 961 KC jest wyłączone. O trafności powyższej konstatacji świadczy fakt, iż w powołanym wyżej postanowieniu z dnia 3 listopada 2004 roku (sygn. akt III CK 472/03, Legalis nr 277086) Sąd Najwyższy uznał, iż jeżeli pominięty majątek stanowi ok. 12 % majątku spadkowego nie można uznać, iż testament obejmuje cały majątek. Tym samym w takiej sytuacji zastosowanie art. 961 KC jest wyłączone.
Mając na uwadze powyższe rozważania Sąd uznał, iż testament spadkodawczyni z dnia 19 sierpnia 2013 roku jest ważny, ale nie zawiera on powołania spadkodawcy w osobie J. L. (1), lecz stanowi jedynie zapis na jej rzecz w postaci mieszkania na ulicy (…) w W.. Potwierdza to także dokładna analiza literalnej treści ww. testamentu. Wynika bowiem z niego w sposób jednoznaczny, iż spadkodawczyni zadysponowała tylko częścią swojego majątku spadkowego. Świadczy o tym dobitnie użycie sfomułowania: „składnik mojego majątku”. Oczywiste jest, iż gdyby intencją spadkodawczyni było objęcie nim całego jej majątku, wówczas nie odnosiłaby się tylko do jednego składnika tego majątku.
Zgodnie z art. 677 § 1 KPC Sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. Wbrew twierdzeniom wnioskodawczyni, w testamencie z dnia 19 sierpnia 2013 roku brak powołania spadkobiercy – jest w nim tylko wskazany zapisobierca. Dlatego zgodnie z art. 926 § 2 KC w niniejszej sprawie wchodziło w grę dziedziczenie ustawowe co do całości spadku. Zostało ono uregulowane w Księdze czwartej Tytule II Kodeksu cywilnego.
Jak wykazano powyżej, spadkodawczyni nie miała dzieci, była wdową, a jej rodzice zmarli kilkadziesiąt lat temu. Zgodnie z art. 932 § 3 – 5 KC w braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.
Odpisy aktów stanu cywilnego złożone do akt sprawy oraz zgodne zapewnienia spadkowe uczestniczki i uczestnika potwierdziły, iż zmarła miała tylko jednego brata – A. K. (2), który zmarł przed nią pozostawiając troje dzieci: E. K. (2), A. C. i M. K.. W ocenie Sądu to właśnie te osoby, na podstawie ww. przepisu, nabyły spadek z mocy ustawy po 1/3 części każde z nich. Postanowienie Sądu Rejonowego – XVI Wydział Cywilny z dnia 4 stycznia 2018 r. XVI Ns 577/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
