Stosownie do treści art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu, przy czym pierwszeństwo przyznaje się testamentowi, który najpełniej odzwierciedla wolę spadkodawcy. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 KC). Ponadto dziedziczenie ustawowe ma miejsce w sytuacji, gdy spadkodawca sporządził testament, jednakże testament ten okazał się nieważny. W myśl art. 670 KPC sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku rola sądu jest determinowana ustawowym nakazem działania z urzędu, a rozstrzygnięcie zapada niezależnie od wniosków i stanowiska stron, lecz stosownie do wyników postępowania dowodowego oraz norm prawa materialnego, mających zastosowanie w danym stanie faktycznym. Nie wyłącza to ogólnych przepisów dotyczących postępowania dowodowego i nie zwalnia zainteresowanych z obowiązku udowodnienia twierdzeń, z których wywodzą korzystne dla siebie skutki prawne ani nie nakłada na sądy orzekające obowiązku prowadzenia postępowania dowodowego z urzędu, lecz chodzi przede wszystkim o zbadanie z urzędu, stosownie do treści zebranego materiału dowodowego, kto jest spadkobiercą (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r., sygnatura akt I CSK 12/11).
Po myśli art. 941 KC rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament jest czynnością prawną jednostronną, o charakterze osobistym, odwołalnym, zawierającą rozporządzenie spadkodawcy dokonane mortis causa. Jest on czynnością prawną wysoce sformalizowaną, z którą ustawa wiąże ściśle określone wymogi formalne, dalej idące niż wobec czynności inter vivos. Czynność sporządzenia testamentu wymaga zatem zachowania odpowiedniej formy, przy czym przepisy dotyczące formy testamentu mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Istotne znaczenie ma wymóg, aby spadkodawca działał cum animo testandi, czyli z wolą wywołania skutków prawnych na wypadek śmierci (E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Art. 945 (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki, wyd. II, WKP 2017). Charakter testamentu kwalifikuje go jako dokument zawierający oświadczenie woli spadkodawcy – testatora dokonującego rozporządzeń swym majątkiem spadkowym. W rozporządzeniach testamentowych testator wskazuje osoby, które mają otrzymać po nim określone korzyści, tj. określa osoby spadkobierców, zapisobierców i dalszych zapisobierców. Spadkodawca może powołać w testamencie do dziedziczenia jedną lub kilka osób, może powołać spadkobiercę do części lub całości spadku, jak też może wyłączyć od dziedziczenia określone osoby z kręgu spadkobierców ustawowych testamentem negatywnym. W zakresie ustalenia treści konkretnych rozporządzeń testator ma pełną swobodę w granicach określonych przepisami prawa spadkowego (tzw. zasada swobody testowania).
Dla zachowania ważności testamentu należy go sporządzić w jednej z przepisanych prawem form. Ustawa wśród tzw. zwykłych form testamentu przewiduje możliwość jego sporządzenia w formie testamentu własnoręcznego (art. 949 KC) oraz w formie aktu notarialnego (art. 950 KC), do którego zastosowanie znajdą przepisy ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r. poz. 1796).
Zgodnie z treścią art. 945 § 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: a) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, b) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, c) pod wpływem groźby. Ustawowa regulacja wad oświadczenia woli zawarta w części ogólnej Kodeksu cywilnego (art. 82-88 KC) została zatem w znaczny sposób zmodyfikowana i dostosowana do charakteru czynności prawnej mortis causa, jaką jest testament. Z istoty tej czynności wynika bowiem, że nie istnieje potrzeba ani ochrony praw osób trzecich, ani też bezpieczeństwa obrotu. Ochronie podlega tylko wola testatora, który w chwili dokonywania oceny ważności testamentu już nie żyje.
Odnosząc się do wady testamentu polegającej na sporządzeniu go w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, należy wskazać, że w orzecznictwie i doktrynie podkreśla się, iż stan wyłączający swobodne i świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest anormalnym stanem psychicznym, w którym występują zaburzenia świadomości, pod wypływem których testator nie zdaje sobie wyraźnie sprawy z tego, że sporządza testament określonej treści, bądź też zaburzenia wewnętrznej swobody postępowania polegające na pozostawaniu pod dominującym wpływem czyjejś sugestii, bądź chorobowych pobudek lub motywów. W wypadku powstania wątpliwości, czy testament został sporządzony świadomie i swobodnie, zachodzi potrzeba ustalenia stanu psychicznego i zbadania stanu umysłu testatora w chwili sporządzania testamentu. Przy tym stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, czy zaburzeń czynności psychicznych nie powoduje samo przez się nieważności testamentu. Dla wykazania, że spadkodawca znajdował się w stanie, o jakim mowa w powołanym wyżej przepisie, koniecznym jest wykazanie, że cierpiał on na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy bądź też inne zaburzenia czynności psychicznych mogące powodować ograniczenie swobody decyzji i wyrażenie woli w chwili testowania. Podkreślić przy tym należy, że przy sporządzaniu testamentu brak świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może wynikać z jakichkolwiek powodów, a testator nie musi znajdować się w stanie nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych.
Stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi jednak wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli tj. stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem rzeczonej wady oświadczenia woli są zatem właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się ,,wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli. Same natomiast sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., sygnatura akt I CSK 115/11). Jednocześnie sama okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stanowi przeszkody do wykazania jego nieważności według art. 945 KC (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1985 r., sygnatura akt III CRN 181/85). Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie zostały zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z właściwości psychiki czy procesu myślowego osoby składającej oświadczenie woli. Stan wyłączający swobodę musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a nie w sytuacji zewnętrznej. Stan wyłączający swobodę należy rozumieć jako wykluczający możliwość podejmowania jakiejkolwiek samodzielnej decyzji lub inaczej jako sytuację wyłączającą możliwość swobodnego, nieskrępowanego wyboru zachowania (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7 lutego 2006 r., sygnatura akt IV CSK 7/05, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 sierpnia 2014 r., sygnatura akt VI ACa 1180/13).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie przedłożone zostały trzy testamenty sporządzone przez Z. J. (1): testament własnoręczny (pisemny) z dnia 30 czerwca 2011 r., testament notarialny z dnia 5 lipca 2011 r. oraz testament notarialny z dnia 12 sierpnia 2008 r. Zgodnie z treścią wszystkich powyżej wskazanych testamentów Z. J. (1) do spadku po sobie powołała swoją córkę B. Ł. przeznaczając jej cały swój majątek. Jednocześnie w przypadku gdyby B. Ł. nie mogła lub nie chciała dziedziczyć do spadku spadkodawczyni powołała swoje wnuki: E. Ł.-B. i J. Ł. przeznaczając im cały majątek w częściach równych. Dodatkowo z treści testamentu własnoręcznego z dnia 30 czerwca 2011 r. wskazano, że spadkodawczyni pozbawia zachowku (wydziedzicza) pozostałe córki gdyż za życia wyposażyła je, zaś najmłodsza córka tj. B. Ł., tego nie otrzymała. Z kolei, w testamencie notarialnym z dnia 5 lipca 2011 r. spadkodawczyni oświadczyła, że wydziedzicza swoje córki: A. K. i K. K. (1), gdyż uporczywie nie dopełniają one obowiązków rodzinnych względem testatorki, od wielu lat nie utrzymują z nią kontaktów oraz nie interesują się jej stanem zdrowia i nie opiekują się nią. Natomiast testament notarialny z dnia 12 sierpnia 2008 r. nie zawierał informacji odnośnie starszych córek Z. J. (1), w tym o ich wydziedziczeniu.
Kwestia wydziedziczenia, a więc pozbawienia prawa do zachowku nie jest przedmiotem sprawy o stwierdzenie nabycia spadku i to czy nastąpiło wydziedziczenie oraz czy jest ono skuteczne nie wpływa na rozstrzygnięcie niniejszej sprawy. Zagadnienie wydziedziczenia oraz jego skuteczność może być rozstrzygane jedynie w sprawie o zachowek
Wnioskodawczyni A. K. i uczestniczka postępowania K. K. (1), zarzuciły, że testamenty sporządzone przez spadkodawczynię są nieważne. Zarzuciły, że stan zdrowia spadkodawczyni w chwili sporządzania testamentów był tego z pewnością już rodzaju, że w zupełności wyłączał świadome i swobodne podjęcie decyzji oraz wyrażenie woli, albowiem Z. J. (1) od wielu lat cierpiała na postępującą i nieuleczalną chorobę Alzheimera, a nadto już w 2006 r. badanie TK mózgu wykazało istotne zmiany w mózgu upośledzające zdolność do rozumienia znaczenia podejmowanych decyzji. Ponadto zarzuciły, że spadkodawczyni sporządzając testamenty mogła znajdować się pod wpływem gróźb B. Ł., której się bała. Jako podstawę nieważności testamentów wskazały art. 945 § 1 KC
Sąd po przeanalizowaniu materiału dowodowego zebranego w sprawie, w szczególności opinii sądowo-psychiatrycznej sporządzonej w dniu 14 lipca 2017 r. przez biegłą sądową z zakresu psychiatrii lekarza (…), dokumentacji medycznej dotyczącej spadkodawczyni, zapewnień spadkowych i przesłuchania stron oraz zeznań świadków uznał powyższe zarzuty za niezasadne.
Opinię sądowo –psychiatryczną sporządziła biegła sądowa z zakresy psychiatrii J. B. na podstawie materiału zgromadzonego w aktach sprawy, w szczególności na podstawie dokumentacji medycznej dołączonej do akt, zeznań świadków oraz zapewnień spadkowych i przesłuchań stron. Sąd dokonał oceny powyższej opinii stosownie do treści art. 233 § 1 KPC i na podstawie właściwych dla jej przedmiotu kryteriów zgodności z zasadami logiki i wiedzy powszechnej, poziomu wiedzy biegłego, podstaw teoretycznych opinii, a także sposobu motywowania oraz stopnia stanowczości wyrażonych w niej wniosków (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2000 r. (…), OSNC 2001/4/64).
W ocenie Sądu przedmiotową opinią, uznać należało za wiarygodną, jest bowiem wyczerpująca, jasna, logiczna i zrozumiała, a nadto sporządzona w sposób rzetelny. Z opinii tej jednoznacznie wynika stan faktyczny i materiał dowodowy, na jakim oparła się biegła, zaś wnioski z niej płynące i formułowane są kategoryczne, logiczne i jasne. Biegła w czytelny, zrozumiały, a przy tym rzeczowy sposób opisała względy, jakimi kierowała się przy ustaleniu stanu psychicznego i stanu umysłu testatora Z. J. (1) w chwili sporządzania wszystkich testamentów. Stwierdzenia zawarte w kompletnej opinii są przekonywujące oraz znajdują potwierdzenie w pozostałym zgromadzonym w sprawie materiale dowodowym. Ponadto należy zauważyć, że strony nie kwestionowały opinii biegłej sądowej zakresu psychiatrii. Tym samym, biorąc powyższe pod uwagę, Sąd dał sporządzonej w sprawie opinii sądowo-psychiatrycznej wiarę w całości.
Zgodnie z opinią sądowo – psychiatryczną biegłej sądowej z zakresu psychiatrii J. B. analiza danych zebranych w toku niniejszego postępowania nie pozwala przyjąć, że spadkodawczyni Z. J. (1) w chwili sporządzenia każdego z testamentów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Wnioskodawczyni K. K. (1) i uczestniczka postępowania A. K. wskazały, że już w 2006 r., podczas pobytu Z. J. (1) w Szpitalu, badanie TK wykazało istotne zmiany w mózgu spadkodawczyni, upośledzające zdolność do rozumienia znaczenia podejmowanych decyzji. Należy jednak zauważyć, że w 2006 r., w czasie pobytu spadkodawczyni w Szpitalu w związku ze złamaniem szyjki kości udowej, u Z. J. (1) istotnie wykryto liczne schorzenia, w tym rozpoznano u niej objawy mikroudaru mózgu z zespołem opuszkowym. Objawy te zostały skonsultowane z neurologiem, wykonano również stosowne badania. Po zastosowanym leczeniu objawy związane z mikroudarem wycofały się, zaś dalsze hospitalizacje i leczenie stacjonarne nie wykazały, aby u spadkodawczyni występowały zaburzenia psychiczne, w tym otępienie.
Co prawda świadek A. W. – córka wnioskodawczyni, uczestniczka postępowania K. K. (1) oraz wnioskodawczyni zauważyły w 2006 r. u spadkodawczyni zaburzenia pamięci i zmiany emocjonalności, w tym impulsywność, jednakże jak wskazała biegła sądowa J. B. są to tylko organiczne zaburzenia osobowości, które nie znoszą zdolności decyzyjnych i nie stanowią o stanie otępienia, samo zaś zapominanie o pewnych faktach nie jest podstawą do rozpoznania u spadkodawczyni otępienia. Zgodne zeznania stron i świadków co do zaobserwowanych przez nich objawów otępienia u Z. J. (1) dotyczą okresu od 2014 r., czyli już po sporządzeniu przez nią testamentów. Okoliczność ta pokrywa się z danymi zawartymi w dokumentacji medycznej, zgodnie z którą rozpoznanie ewidentnego i nasilonego zespołu otępienia przypada na rok 2014 r., zaś łagodne objawy i stwierdzenie otępienia pojawiało się najwcześniej w 2012 r..
Z powyższego wynika jednoznacznie, że w datach sporządzania testamentów, tj. 30 czerwca 2011 r., 5 lipca 2011 r. oraz 12 sierpnia 2008 r. Z. J. (1) nie miała zniesionej zdolności do podjęcia świadomych decyzji i pokierowania swoją wolą. Objawy, które świadczą o ograniczonym kontakcie z rzeczywistością pojawiły się najwcześniej (w ograniczonej formie) w 2012 r., nasiloną, stwierdzoną w wyniku leczenia szpitalnego postać przybrały zaś w pod koniec 2014 r. i w 2015 r, tj. w ostatnim okresie życia spadkodawczyni. W świetle powyższych okoliczności należy stwierdzić, że zarzut wnioskodawczyni i uczestniczki postępowania K. K. (1) dotyczący istnienia problemów psychicznych testatorki już w 2006 r., a wpływających na jej zdolność testowana w zakresie świadomego albo swobodnego powzięcie decyzji i wyrażenia woli uznać należy za całkowicie bezzasadny.
Z uwagi na poczynione ustalenia Sąd stwierdził, stwierdzić, że spadek po Z. J. (1) zmarłej mającej ostatnie miejsce zwykłego pobytu we W. przy ul. (…), na podstawie testamentu notarialnego z dnia 12 sierpnia 2008 r. sporządzonego w Kancelarii Notarialnej we W. przed notariuszem A. C. repertorium A nr 5117/2008, testamentu własnoręcznego z dnia 30 czerwca 2011 r. oraz testamentu notarialnego z dnia 5 lipca 2011 r. sporządzonego w Kancelarii Notarialnej we W. przed notariuszem A. C. repertorium A nr 2923/2011 nabyła córka B. Ł. w całości wprost. Postanowienie Sądu Rejonowego – XI Wydział Cywilny z dnia 13 grudnia 2017 r. XI Ns 805/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
