Zgodnie z treścią art. 968 § 1 KC spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis). Taki zapis (legat) – podobnie jak powołanie spadkobiercy – jest rozrządzeniem testamentowym, pozwalającym osobie fizycznej na rozdysponowanie majątkiem na wypadek śmierci. Stąd też może być uczyniony wyłącznie w ważnym testamencie. Obie te instytucje – z uwagi na swój charakter – nie mogą być ze sobą utożsamiane, a w razie wątpliwości, czy w konkretnym przypadku spadkodawca ustanowił spadkobiercę czy zapisobiercę, należy sięgnąć do reguł wykładni testamentu ( art. 948 KC) oraz przepisów o ustanowieniu spadkobiercy ( art. 961 KC). Na skutek ustanowienia zapisu pomiędzy obciążonym zapisem a zapisobiercą powstaje stosunek prawny o charakterze zobowiązaniowym. W stosunku tym zapisobierca jest wierzycielem, zaś obciążony – dłużnikiem, natomiast przedmiotem – świadczenie majątkowe określone przez spadkodawcę w testamencie. Zapisobiercy przysługuje więc roszczenie o spełnienie świadczenia z tytułu zapisu zwykłego.
Należy bowiem podkreślić, że jeżeli spadkodawca zapisał w testamencie konkretną rzecz dla oznaczonej osoby (zapisobiercy), to z chwilą otwarcia spadku (zgonu spadkodawcy) zapisobierca nie staje się właścicielem tej rzeczy, albowiem ma tylko wierzytelność (roszczenie) o przeniesienie prawa własności zapisanej rzeczy. Do przejścia prawa własności potrzebne jest zawarcie odrębnej umowy rzeczowej (rozporządzającej), przenoszącej prawo własności rzeczy na zapisobiercę (zob. glosa M. Niedośpiała do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1996 r., sygn. akt II CRN 198/95, publ. PS 1997/6/96 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1984 r., sygn. akt III CZP 69/83, publ. OSNC 1984/8/132 –).
Jednocześnie w uchwale z dnia 10 sierpnia 1988 r. (sygn. akt III CZP 65/88 –) Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że w sytuacji, gdy osoba, na której rzecz uczyniony został zapis nieruchomości, przyjęła go przez objęcie w posiadanie przedmiotu zapisu, lecz odmawia zawarcia ze spadkobiercą obciążonym zapisem umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej na nią własność tej nieruchomości, spadkobierca upoważniony jest do żądania w drodze powództwa, aby sąd stwierdził obowiązek zapisobiercy do złożenia oznaczonego oświadczenia woli koniecznego dla zawarcia tej umowy (w trybie art. 64 KC i art. 1047 § 1 KPC). Podobne stanowisko, które skład Sądu rozstrzygający niniejszą sprawę w pełni podziela – zajął również Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 stycznia 1984 r. (sygn. akt III CZP 69/83, publ. OSNC 1984/8/132 – oraz w wyroku z dnia 18 lutego 1999 r. (sygn. akt I CKN 1002/97 –), jak też Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 listopada 2010 r. (sygn. akt VI ACa 373/10 –).
W literaturze podkreśla się, że w przypadkach gdy żądana ochrona prawna polega na ukształtowaniu prawa lub stosunku prawnego albo ustaleniu prawa lub stosunku prawnego, możliwe jest pojmowanie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia w taki sposób, iż chodzi w nim o wyeliminowanie sytuacji, w których ochrona zapewniana przez orzeczenie sądu przychodzi zbyt późno, w wyniku czego udaremnione zostają jej skutki. Celem zabezpieczenia jest wówczas zapewnienie skuteczności przyszłego orzeczenia. Przez pojęcie skuteczności rozumie się zaś różnego rodzaju skutki orzeczenia, zarówno te wynikające z jego treści, jak i uboczne (por. A. Jakubecki (red.), Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, komentarz do art. 7301).
Służebność osobista stanowi ograniczone prawo rzeczowe polegające na obciążeniu nieruchomości na rzecz oznaczonej osoby fizycznej w celu zaspokajania jej potrzeb osobistych, w tym także mieszkaniowych. Prawo to ma charakter szeroko pojętej alimentacji, jest terminowe, ponieważ wygasa z chwilą śmierci uprawnionego oraz niezbywalne. Na treść służebności składają się stosunki osobiste między właścicielem a uprawnionym. Swoistą treść ma służebność mieszkania, uregulowana w art. 301 do 302 KC. Obejmuje ona możliwość przyjęcia przez uprawnionego na mieszkanie małżonka i jego małoletnich dzieci, a innych osób jedynie wówczas, gdy są przez niego utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego (art. 301 KC). Zgodnie z art. 302 § 1 KC, mający służebność mieszkania może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku. Stosownie do art. 302 § 2 KC, do wzajemnych stosunków pomiędzy mającym służebność mieszkania a właścicielem nieruchomości obciążonej stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne. Takie ukształtowanie uprawnień mającego służebność mieszkania wynika z jej celu i funkcji ukierunkowanych na ochronę takich osób, zwłaszcza tych, które jeszcze lub już nie są w stanie pracować jak dziecko, osoba w podeszłym wieku, lub niezdolna do działania z powodu choroby czy innego rodzaju niedomagania.
Wprawdzie obowiązujące przepisy prawa, w tym art. 301 KC, nie opisują w szczegółowy sposób treści służebności mieszkania, tym niemniej już sama jej nazwa jednoznacznie wskazuje, że uprawnia ona oznaczoną osobę fizyczną do zamieszkiwania w określonej nieruchomości obciążonej. Służebność ta spełnia doniosłe znaczenie społeczne, albowiem służy zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, dając tym samym gwarancje schronienia, wypoczynku, snu, przyrządzenia posiłków, dokonywania czynności higieny osobistej itp. Treść łączącej strony umowy wskazuje, że taki też zakres osobistych potrzeb mieszkaniowych powoda miała zaspokajać ustanowiona przez pozwanego służebność mieszkania.
Zasadniczym źródłem powstania służebności osobistej jest umowa, która może być zastąpiona orzeczeniem sądu tylko wtedy, gdy ten, kto zobowiązał się do ustanowienia służebności, uchyla się od zawarcia umowy, albo gdy ustawa przewiduje ustanowienie służebności przez sąd. Art. 296 KC nie stanowi samodzielnej podstawy do obciążenia nieruchomości służebnością wbrew woli i zgodzie właściciela nieruchomości. Zakres uprawnień mającego służebność mieszkania powinien być określony przez umowę, którą ją ustanowiono, a gdyby strony umowy tego nie dokonały, wyznaczają go, jak i sposób wykonywania, osobiste potrzeby uprawnionego, charakter służebności, zasady współżycia społecznego oraz miejscowe zwyczaje. Kryteria te są uzależnione od okoliczności faktycznych występujących w sprawie.
Istotną cechą służebności osobistych, różniącą ją od służebności gruntowych, jest ta, że powinna ona przynosić korzyści osobie fizycznej, polegające na zaspokojeniu potrzeb uprawnionego. Do ochrony tego prawa stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności (art. 251 KC). Ochrona ta jest skuteczna także przeciwko właścicielowi nieruchomości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1976 r., III CRN 89/76, OSNCP 1977, nr 3, poz. 49). Podkreślenia wymaga, że służebność mieszkania wiąże się z uprawnieniem do władania nieruchomością w oznaczonym zakresie, a zatem może on być pozbawiony tego władztwa, a jego prawo może być w inny sposób naruszone. Odpowiednie stosowanie przepisów o ochronie własności umożliwia mu skorzystanie z ochrony przewidzianej w art. 222 w związku z art. 251 KC.
Korzystanie z cudzej nieruchomości w ramach tego prawa posiada obiektywną i wymierną wartość ekonomiczną. Nie ma znaczenia dla określenia takiej jego istoty nieodpłatność ustanowienia służebności mieszkania i brak obowiązku zapłaty za wykonywanie jej, ani niezbywalność (por postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2002 r., I CZ 28/02, z dnia 20 czerwca 2008 r., IV CZ 34/08, z dnia 26 stycznia 2018 r., II CZ 93/17, niepublikowane). Z przyjętego przez Sąd Najwyższy stanowiska wynika, że roszczenia związane z ustanowioną służebnością mieszkania mają majątkowy charakter, ponieważ taki charakter ma to ograniczone prawo rzeczowe, a jego realizacja wpływa bezpośrednio na stosunki majątkowe stron. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 listopada 2018 r. II CSK 682/17
Z kolei zgodnie z art. 301 KC, uprawniony ze służebności mieszkania może zezwolić na zajmowanie tego mieszkania osobom, które są mu potrzebne do prowadzenia gospodarstwa domowego. Uprawnienie osoby, która ma pomagać w prowadzeniu gospodarstwa domowego, do zajmowania pomieszczeń objętych służebnością mieszkania, nie może jednak trwać niezależnie od tego, czy uprawniony ze służebności korzysta.
Służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. Brak tej cechy powodowałby nadmierną niemożność wykonywania własności. Doszłoby do trwałego „rozszczepienia” uprawnień mieszczących się w ramach treści własności. Ograniczenie własności służebnością mogłoby istnieć przez czas niedający się z góry określić, co należy – podobnie jak w przypadku dopuszczenia zbywalności – ocenić krytycznie.
Jakkolwiek służebność osobista nie wchodzi w skład spadku, pewne uprawnienia i obowiązki względne towarzyszące temu prawu (np. roszczenie o zwrot nakładów poczynionych przez mającego służebność) przechodzą na spadkobierców
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
G. G. złożył wniosek o udzielenie zabezpieczenia przysługującego mu roszczenia przeciwko M. S. (1) o ustanowienie na rzecz uprawnionego dożywotniej nieodpłatnej służebności osobistej mieszkania w lokalu przy. ul. (…), dla której to nieruchomości Sąd Rejonowy w. T. prowadzi księgę wieczystą KW (…) poprzez zakazanie M. S. (1), na czas trwania przyszłego postępowania o nakazanie złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu przedmiotowej służebności, zbywania nieruchomości położonej przy ul. (…) w T. oraz poprzez wpisanie tego zakazu do działu III księgi wieczystej przedmiotowej nieruchomości.
W uzasadnieniu wniosku pełnomocnik wnioskodawcy wskazał, że G. G. był partnerem życiowym zmarłej w dniu 16 stycznia 2015 r. M. S. (3), która była jedyną właścicielką mieszkania przy ul. (…) w T.. W dniu 15 stycznia 2015 r. M. S. (3) sporządziła własnoręczny testament , w którym ustanowiła zapis dożywotniej, nieodpłatnej służebności osobistej zamieszkiwania we wskazanym wyżej mieszkaniu na rzecz powoda. Własność przedmiotowej nieruchomości na podstawie dziedziczenia ustawowego nabył w całości obowiązany M. S. (1). Podstawą wpisu do księgi wieczystej był akt poświadczenia dziedziczenia z dnia 26 stycznia 2015 r., w którym obowiązany nie ujawnił, że zmarła pozostawiła testament. Obowiązany znał treść testamentu i miał świadomość, że wolą zmarłej było zapewnienie uprawnionemu dożywotniego, nieodpłatnego zamieszkiwania w lokalu przy. ul. (…) w T.. Pomimo tego M. S. (1) złożył w Sądzie Rejonowym powództwo o eksmisję przeciwko G. G. i sprawa ta toczy się. Zgodnie z art. 970 KC w braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobiorca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Mimo żądania wykonania zapisu przez G. G., M. S. (1) dotychczas nie uczynił zadość jego żądaniu. Wnioskodawca wskazał, że dotychczasowe zachowanie M. S. (1) (zatajenie istnienia testamentu, skierowanie sprawy przeciwko G. G. o eksmisję) i jego ustne zapowiedzi świadczą o tym, że nie zamierza on dobrowolnie wykonać ciążącego na nim obowiązku i w tej sytuacji konieczne jest powództwa o nakazanie. Ponadto istnieje obawa, że pozwany dokona zbycia zajmowanej przez G. G. nieruchomości, co uniemożliwi mu z uwagi na charakter roszczenia, realizację przysługującego mu prawa.
Sąd stwierdził w pierwszej kolejności, że roszczenie wnioskodawcy zostało należycie uprawdopodobnione. Uznać należy, że uprawniony spełnia warunek uprawdopodobnienia roszczenia, jeżeli wykaże, że istnieje słuszna podstawa do przypuszczenia, że roszczenie to istnieje. Sąd dokonuje oceny wiarygodności roszczenia na podstawie wszystkich dowodów będących w jego posiadaniu, a zwłaszcza materiału zawartego w aktach sprawy.
W realiach sprawy wraz z wnioskiem o zabezpieczenie roszczenia złożony został odpis testamentu M. P. – S. oraz protokół jego otwarcia w sprawie Sądu Rejonowego. W treści testamentu spadkodawczyni wskazała, że „G. G. ma prawo dożywotnio mieszkać na B. 4b/7”.
Sąd nie ma przy tym wątpliwości, że twierdzenia powoda zawarte we wniosku wraz z pozwalającymi na ich weryfikację dokumentami dołączonymi do wniosku, wypełniają niewątpliwie warunek uprawdopodobnienia roszczenia w myśl art. 7301 § 1 KPC. Zgodnie zaś z przepisem art. 243 KPC, zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dowodowym nie jest konieczne, ilekroć ustawa przewiduje uprawdopodobnienie zamiast dowodu. W ocenie Sądu przywołane przez uprawnionego okoliczności czynią jego roszczenie w niniejszej sprawie wiarygodnym w stopniu wystarczającym do udzielenia zabezpieczenia. W ocenie Sądu wnioskodawca wykazał również istnienie po jego stronie interesu prawnego w zabezpieczeniu roszczenia.
Nie budzi wątpliwości Sądu, że – w przypadku uwzględnienia roszczenia powoda – wcześniejsze zbycie przez pozwanego nieruchomości przy ul. (…), uniemożliwiłoby osiągnięcie celu postępowania. Wykonania zapisu można bowiem, jak słusznie wskazał pełnomocnik wnioskodawcy, dochodzić jedynie od spadkobiercy. W przypadku zatem wyzbycia się przez spadkobiercę prawa własności spornej nieruchomości, G. G. utraci możliwość zaspokojenia swojego roszczenia o obciążenie tej nieruchomości na jego rzecz służebnością osobistą. W ocenie Sądu udzielenie na obecnym etapie postępowania zabezpieczenia roszczenia G. G. jest koniecznym dla zapobieżenia niepowetowanej szkodzie grożącej wnioskodawcy. Wskazać przy tym należy, że Sądowi wiadome jest z urzędu, że przed Sądem Rejonowym toczy się sprawa o eksmisję z powództwa M. S. (1) przeciwko G. G. Znamiennym jest przy tym, że M. S. (1) mimo świadomości treści testamentu i wywodzenia z niej przez G. G. skutków w postaci uprawnienia do zamieszkiwania w spornej nieruchomości, nie cofnął pozwu. Powyższe jest jednoznaczne z odmową uwzględnienia roszczenia G. G..
Sąd postanowił udzielić uprawnionemu G. G. zabezpieczenia jego roszczenia o ustanowienie przez obowiązanego M. S. (2) na rzecz uprawnionego dożywotniej nieodpłatnej służebności osobistej mieszkania w lokalu przy ul. (…) w T. poprzez zakazanie obowiązanemu M. S. (1) zbywania nieruchomości – lokalu mieszkalnego położonego w T. przy ul. (…), dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą KW (…), na czas trwania postępowania z powództwa G. G. o nakazanie M. S. (1) złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu na rzecz uprawnionego dożywotniej nieodpłatnej służebności osobistej mieszkania. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 12 lutego 2016 r. I Co 79/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
