Zgodnie z przepisem art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy w ważnym testamencie albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Przepis art. 926 § 2 KC wyraża zatem generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci.
Testament jest jedyną czynnością prawną, która może być dokonana na wypadek śmierci (mortis causa), co oznacza, że skutki prawne związane z rozrządzeniami testamentowymi powstają dopiero z chwilą śmierci testatora. Jest to czynność jednostronna, osobista, nieskierowana do żadnego adresata. Ponadto rozrządzenie testamentowe może być w każdym czasie dowolnie zmienione lub odwołane (art. 943 KC), przy czym zgodnie z art. 944 § 1 KC sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Zgodnie z art. 949 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą (§ 1). Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (§ 2).
Ustawodawca, wprowadzając w art. 949 § 1 KC wymóg podpisania przez spadkodawcę testamentu, nie określił miejsca, w którym podpis ten powinien zostać złożony. W piśmiennictwie wskazuje się na możliwość rozstrzygnięcia tej kwestii w dwojaki sposób. Według zwolenników stanowiska rygorystycznego, ważność testamentu uwarunkowana jest umieszczeniem podpisu bezpośrednio pod tekstem zawierającym rozrządzenie spadkodawcy. Reprezentanci stanowiska liberalnego wskazują natomiast, że między podpisem a rozrządzeniem musi istnieć „więź intelektualna”; nie jest konieczne natomiast zachowanie więzi przestrzennej, ocenianej według odległości tych dwóch elementów testamentu.
W uchwale podjętej w dniu 5 czerwca 1992 r., III CZP 41/92, w składzie siedmiu sędziów, Sąd Najwyższy, uwzględniając formalny charakter czynności prawnej, jaką jest testament, bezwzględną moc obowiązującą przepisów o formie testamentu oraz funkcje podpisu na testamencie, przyjął jako zasadę, że wypełnienie obowiązku podpisania testamentu następuje – pod rygorem nieważności – przez umieszczenie podpisu pod pismem zawierającym rozrządzenie. Jednocześnie jednak Sąd Najwyższy wskazał, że w pewnych szczególnych przypadkach zasada ta może doznawać wyjątków. Parametryczne określenie miejsca podpisu nie jest bowiem możliwe. Podpis testatora odzwierciedla jego indywidualność z całym jej zróżnicowaniem. Na wybór miejsca mogą też wpływać inne szczególne okoliczności. Nie ma zatem możliwości wyliczenia wszystkich hipotetycznych wariantów umieszczenia podpisu w innym miejscu niż pod tekstem testamentu. Przykładowo można wskazać podpisanie się obok zakończenia pisma, przeniesienie podpisu na drugą stronę karty lub podpis w znacznej odległości od pisma bez przekreślenia wolnego miejsca. We wszystkich takich wypadkach do sądu należy ocena przedkładanego dokumentu i wyprowadzenie wniosku, czy związek między podpisem a pismem zawierającym treść testamentu jest tak ścisły, aby bez wątpliwości stwierdzić, że podpis wyraża animus signandi spisanego przez testatora rozrządzenia. Zarówno zerwanie więzi przestrzennej, np. przez złożenie podpisu na inne karcie albo tylko na kopercie, w której mieści się testament, jak i podważenie związku intelektualnego, np. przez taki sposób podpisania, że znak ten mógłby pełnić inną rolę np. adresu albo określać tylko, do kogo należy dokument, stanowiłoby przeszkodę do uznania, że oceniany testament spełnia wymagania formalne określone w art. 949 § 1 KC. Z tych też przyczyn Sąd Najwyższy uznał, że razie zamieszczenia podpisu w innym miejscu testament jest ważny tylko wówczas, gdy związek podpisu z treścią rozrządzenia jest oczywisty.
Do stanowiska zaprezentowanego w przytoczonej uchwale, nawiązującego wyraźnie do liberalnego kierunku wykładni przepisów o formie testamentu, odwołał się też – aprobując je – Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 9 maja 1995 r., III CZP 56/95. W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy jednak przyjął, że osoba sporządzająca testament własnoręczny, która w jego treści wymienia swoje imię i nazwisko przed rozrządzeniem majątkiem, nie dopełnia tym samym obowiązku podpisania testamentu w rozumieniu art. 949 § 1 KPC. Trudno nie zgodzić się z wyrażonym w piśmiennictwie zapatrywaniem, że przytoczony pogląd – przyjęty przez Sąd Okręgowy bez żadnych zastrzeżeń – stanowi w pewnej mierze nieprzekonywającą próbę reinterpretacji stanowiska zajętego w uchwale z dnia 5 czerwca 1992 r., III CZP 41/92.
Jak wskazał SN w uchwale z dnia 23.10.1992 r. (III CZP 90/92, OSNCP z 1993 r. Nr 1-2, poz. 4) wykładnia, tak werbalna jak i funkcjonalna, przepisu art. 949 § 2 KC prowadzi do wniosku, że istnienie możliwości ustalenia w postępowaniu sądowym, za pomocą dostępnych sądowi dowodów, daty sporządzenia testamentu własnoręcznego, nie może być uznane za równoznaczne z możliwością doprowadzenia w ten sposób do uznania za ważny testamentu sporządzonego z naruszeniem ustawowego wymagania zaopatrzenia go w datę. Treść przepisu art. 949 § 2 KC w zestawieniu z jego § 1 oraz z art. 958 KC wskazuje na to, że ważność testamentu własnoręcznego, w którym brak jest daty jego sporządzenia, nie zależy od możliwości ustalenia czy też stwierdzenia brakującej daty, lecz uzależniona jest od innej przesłanki, a mianowicie od tego, czy powyższy brak nie wywołuje wątpliwości co do okoliczności wymienionych w tym przepisie, a więc co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. W takiej sytuacji przedmiotem wyjaśniania, badania i ustalania powinny być wymienione wyżej okoliczności, nie zaś to, kiedy testament został sporządzony. Ustalona w postępowaniu sądowym data sporządzenia testamentu może być natomiast uznana za jeden z faktów pozwalających na wyciągnięcie wniosku (przyjęcie domniemania faktycznego) co do niewystępowania wątpliwości, o których mowa w powoływanym przepisie. Brak daty w testamencie własnoręcznym pociąga za sobą jego nieważność tylko wtedy, gdy postępowanie sądowe nie doprowadzi do usunięcia wątpliwości, o jakich mowa w art. 949 § 2 KC Przy ich wyjaśnianiu sąd bierze pod uwagę także dowody wskazujące datę sporządzenia testamentu.
Na zdolność testowania nie ma wpływu stan psychiczny (choroba psychiczna) testatora, gdyż takiej przesłanki negatywnej testowania przepisy nie wymieniają. Stan taki może jedynie stanowić o wadzie oświadczenia woli testatora w warunkach prawnych, o których mowa w art. 945 § 1 KC Zakres zastosowania art. 949 § 2 i art. 945 § 1 i 2 KC należy uznać za rozłączny. Zdolność testowania, to według art. 949 § 2 KC ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenia jest dla spełnienia przesłanek przewidzianych w art. 944 KC stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych. Jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną nieważnością tej czynności. Z art. 945 § 2 KC, odwołującego się do § 1 tego artykułu, wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie, a wśród nich nie ma zdolności testowania. Zastosowanie więc art. 945 § 2 KC w odniesieniu do przesłanek, o których stanowi art. 949 § 2 KC, jest wyłączone. Reasumując, zamieszczone w art. 949 § 2 KC sformułowanie „nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu” odnosi się wyłącznie do tego, czy spadkodawca ma pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 KC) i pozostaje bez związku z wadami oświadczenia woli spadkodawcy (art. 945 KC) (tak m.in. SN w postanowieniu z dnia 6.11.2014 r., II CSK 103/14, Legalis nr 1180171).
Zdolność testowania została uregulowana w art. 944 § 1 KC, zgodnie z którym sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Stosownie do treści art. 11 KC pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości, natomiast zgodnie z art. 12 KC nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Stosownie do treści art. 15 KC ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.
Przepis art. 946 zd. I KC przewiduje, że odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Zgodnie z art. 961 KC jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Przepis art. 670 KPC oznacza, że sąd spadku nie jest związany treścią wniosku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, lecz obowiązany jest z urzędu ustalić, kto jest spadkobiercą. W szczególności sąd spadku obowiązany jest z urzędu ustalić, czy spadkodawca pozostawił testament. Jednakże jeżeli ustali, że spadkodawca pozostawił testament, ale nie poweźmie wątpliwości, że jest on nieważny lub nieskuteczny, to nie jest obowiązany do przeprowadzania z urzędu dowodów celem potwierdzenia jego ważności i skuteczności lub stwierdzenia, że jest nieważny lub nieskuteczny. Uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku może podnieść zarzut nieważności (np. art. 945 § 2 KC.) lub nieskuteczności testamentu. Jeżeli podniesie taki zarzut, ale nie wywoła on wątpliwości sądu co do ważności lub skuteczności testamentu, sąd spadku także nie ma obowiązku z urzędu przeprowadzania dowodów na te okoliczności ani prowadzenia dochodzenia celem wykrycia istnienia takich dowodów. W takiej sytuacji mają zastosowanie ogólne zasady dowodowe (m.in. art. 232 KPC). Na uczestniku postępowania, który podniósł zarzut, spoczywa ciężar udowodnienia jego prawdziwości (art. 6 KC) (tak m.in. SN w postanowieniu z dnia 16.10.2002, IV CK 178/02, OSNC z 2004 r. Nr 2, poz. 25).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
We wniosku M. R. wniósł o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłej w dniu 26 lutego 2016 roku J. M.. Wnioskodawca wskazał, iż spadkodawczyni sporządziła testament własnoręczny, w którym powołała w całości do spadku Z. J., której wnioskodawca jest synem – następcą prawnym. Uczestniczka postępowania D. M. (1) złożyła odpowiedź na wniosek, w której co do zasady przyłączyła się do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłej J. M. oraz zakwestionowała ważność złożonego do akt sprawy testamentu, wskazując, iż nie został sporządzony w całości przez spadkodawczynię.
Z zgromadzonego materiału dowodowego wynika, iż J. M. nie sporządziła w całości dokumentu opatrzonego nazwą “testament” a jedynie podpisała go. Tym samym przywołany testament jest nieważny, gdyż nie został w całości sporządzony, przez spadkodawczynię, czego wymaga dyspozycja cytowanego powyżej art. 949 KC. Mając na uwadze powyższe zasadnym jest w przedmiotowej sprawie rozstrzygnąć o powołaniu do spadku na podstawie ustawy.
Na marginesie wskazać należy, iż nawet gdyby hipotetycznie przyjąć, iż złożony do akt sprawy testament był w całości sporządzony przez J. M., to jej spadkobiercą nie mogłaby zostać uznana jej siostra – Z. J. bowiem zmarła ona w dniu 27 maja 2014 roku, a zatem przed J. M., co zgodnie z regułą wskazaną w treści art. 927 § 1 KC, która stanowi, iż nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, wykluczało ją z kręgu potencjalnych spadkobierców J. M.. Tym samym gdyby przyjąć, iż złożony do akt sprawy testament był ważny, czego Sąd nie czyni, a przyjmuje jedynie hipotetycznie na poczet niniejszych rozważań, zasadnym byłoby rozważenie jego treści w kategorii testamentu negatywnego, wyłączającego od dziedziczenia córkę spadkodawczyni – D. M. (1). Wówczas następną osobą w kolejności do dziedziczenia po J. M. byłby jej wnuk, a syn uczestniczki D. W. M..Spadkodawczyni J. M. zmarła będąc rozwódką i pozostawiając jedno dziecko – uczestniczkę D. M. (1). Mając powyższe na uwadze oraz treść art. 1015 § 2 KC Sąd stwierdził, iż spadek po J. M. zmarłej w dniu 26 lutego 2016 roku w Ł. nabyła w całości, z dobrodziejstwem inwentarza, córka D. M. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 30 listopada 2017 r. II Ns 1043/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
