W polskim systemie prawnym, w myśl dyspozycji art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Wszakże był on bezdzietnym kawalerem, którego rodzice i również bezdzietny brat zmarli przed nim, a zarazem nie było dalszych krewnych. Zważyć jednak należy, że ważny testament na rzecz oznaczonej osoby (lub osób) w pełni wyłącza dziedziczenie z mocy ustawy (a contrario art. 926 § 2 KC).
Zgodnie zaś z treścią art. 952 § 1 KC, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy (1) albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe (2) lub bardzo utrudnione (3), spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Jak wynika z treści tego przepisu polskie prawo przewiduje, że może ona zostać sporządzony w jednej z trzech sytuacji i wystąpienie jednej z tych okoliczności jest wystarczające (tak E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do KC. Księga czwarta. Spadki. Wyd. 3 zm., Warszawa 2001, teza 2 do art. 952 KC, str. 112). W rezultacie nie jest wcale wymaga koniunkcja tych przesłanek, a w szczególności, aby zawsze zachodziła obawa rychłej śmierci.
Z jednej bowiem strony, jak wskazuje judykatura, do przyjęcia istnienia obawy rychłej śmierci w sensie subiektywnym wystarczy subiektywne przekonanie spadkodawcy o istnieniu stanu obawy oparte na uzasadniających je okolicznościach (post. SN z dnia 12 kwietnia 2002 r., I CKN 1457/99, Lex nr 55105; post. SN z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 875/98, Lex nr 50877; post. SN z dnia 24 marca 2000 r., I CKN 485/98, Lex nr 50850; post. SN z dnia 8 lutego 2006 r., II CSK 128/05, Lex nr 192038). Z drugiej jednak strony zgodzić się należy z poglądem doktryny, że sam stan psychiczny testatora nie może być jedynym czynnikiem decydującym o istnieniu obawy rychłej śmierci (E. Skowrońska, glosa do uchwały SN z dnia 7 stycznia 1992 r., III CZP 135/91, OSP 1993, z. 1, poz. 4), stan ten musi być jednocześnie oparty na takich okolicznościach, które w świetle zasad wiedzy lekarskiej czy doświadczenia życiowego mogą prowadzić do zgonu (A. Łazarska, Prawno-medyczna wykładnia „obawy rychłej śmierci” jako przesłanka ważności testamentu ustnego, PiM 2007, nr 2, s. 86).
Notabene, ustawa też nie wymaga (i to jeszcze pod rygorem nieważności) od spadkodawców uzasadniania swojej ostatniej woli i podawania w treści testamentów motywów takiego a nie innego rozrządzenia na wypadek śmierci. Wola spadkodawcy ma być bowiem swobodna, a co oznacza, że może on w sposób całkowicie dowolny rozporządzać swoim majątkiem, a w tym z pominięciem odmiennych nadziei czy życzeń nawet najbliższych jego krewnych. W tym kontekście psychologicznie zrozumiałe było powołanie do spadku matki swojej chrześniaczki przez osobę, która nie ma krewnych i dla której ta przyjaciółka jest tym samym jej najbliższą osobą, świadczącą największą opiekę (i to przy intymnej chorobie), czy niemal „przyszywaną siostrą”, skoro jest „wujkiem” dla jej córki. Podkreślić w związku z tym należy wyraźnie, że polskie prawo w pełni zaś szanuje wolną wolę testatora (art. 31 Konstytucji RP) oraz chroni jego prawo własności i dziedziczenia (art. 21 Konstytucji RP), stąd spadkodawca ma w pełni prawo nie powołać do spadku w testamencie nawet np. ulubionego krewnego, a zamiast tego rozporządzić całym majątkiem na rzecz np. całkiem obcej (tu: w świetle prawa rodzinnego) osoby. Tytułem zatem wyłącznie marginalnej uwagi zauważyć jeszcze w tym miejscu należy, że nie sposób w świetle przytoczonych wyżej okoliczności odmówić logiki i racjonalności postępowaniu spadkodawcy, która zdecydował się na powołanie do spadku wyłącznie swojej najbliższej znajomej, z którą najdłużej i najbardziej był związany tak osobiście, jak i prawnie, skoro zarazem upoważnił ją do konta bankowego i dostępu do informacji medycznej.
Zważyć przy tym należy, że odrębne powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest niedopuszczalne, jeżeli interes prawny uzasadniający takie powództwo może być zaspokojony w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku (tak uchwała składu siedmiu sędziów SN – zasada prawna z dnia 30 grudnia 1968 r., III CZP 103/68, OSNC 1969, nr 5, poz. 85). Zgodnie zaś z art. 945 § 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; 2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; 3) pod wpływem groźby. Postępowanie dowodowe nie stwierdziło jednak żadnych z tych negatywnych dla ważności testamentu okoliczności.
Zgodnie zaś z treścią art. 948 § 1 KC testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, a (§ 2) jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. Ustawodawca przyjął zatem zasadę tzw. życzliwej interpretacji (favor testamenti), jednocześnie nakładając Sądowi dokonującemu wykładni przyjmowanie racjonalnych wyników interpretacji. Konkludując, należy jeszcze pamiętać, iż dyspozycje spadkodawcy zawarte w testamencie nie zawsze są sformułowane precyzyjnie. Pociąga to za sobą konieczność dokonania wykładni i sprecyzowania treści dokonanych rozrządzeń. Ustawa z reguły określa pewne zasady, a często nawet zawiera szczegółowe wskazówki, w jaki sposób rozumieć ostatnią wolę zmarłego. Przede wszystkim wyróżnić należy dwa podstawowe założenia. Po pierwsze, wola zmarłego powinna być w możliwie najpełniejszy sposób ustalona i urzeczywistniona (art. 948 § 1 KC). Po drugie, interpretacja dopuszczalna jest jedynie wówczas, gdy sformułowania testamentu są niejasne i w żadnym wypadku nie może prowadzić do uzupełnienia rozrządzeń.
Nakaz dążenia do ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy oznacza odejście od ogólnej zasady, przyjętej w art. 65 § 1 KC, zgodnie z którą przy tłumaczeniu oświadczeń woli powinny być brane pod uwagę elementy obiektywne. Art. 948 § 1 KC zaś podkreśla konieczność sięgnięcia do elementów subiektywnych. Stanowi to przejaw przyjęcia w odniesieniu do testamentu tzw. teorii woli, co uzasadnione jest szczególnym charakterem tej czynności. Rzeczywistą wolę spadkodawcy należy ustalić z uwzględnieniem wszelkich okoliczności, które mogą być w tym pomocne. Z kilku możliwych tłumaczeń należy wybrać takie, które pozwala na utrzymanie rozrządzeń w mocy. O tym bowiem czy oświadczenie woli spadkodawcy jest testamentem, podlega ocenie stosownie do art. 65 § 1 KC. Do oceny tej nie mają zastosowania przepisy art. 948 § 1 i 2 KC dotyczące wykładni testamentu (postanowienie SN z dnia 22 grudnia 1997 r., II CKN 542/1997, OSNC 1998/7-8 poz. 118). O woli testowania może świadczyć zarówno sama treść oświadczenia i użyte do jej wyrażenia sformułowania, jak również okoliczności złożenia tego oświadczenia.
Ponadto art. 957 § 1 KC dodatkowo przewiduje, że nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. W § 2 tego przepisu przewidziane jest, że jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu: 1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 2) niewidomy, głuchy lub niemy; 3) kto nie może czytać i pisać; 4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; 5) skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W realiach niniejszej sprawy ustalono, że spadkodawca M. L. w dniu 9 września w Hospicjum (…) sporządził testament ustny, w którym oświadczył, że do całości spadku powołuje wnioskodawczynię B. G.. Po przeprowadzonym obszernym postępowaniu dowodowym, popartym w szczególności wiarygodnym dowodom w postaci zeznań świadków oraz dokumentacji medycznej, nie budził wątpliwości Sądu fakt ważnego sporządzenia przez spadkodawcę tego testamentu szczególnego. Nie został on bowiem odwołany, ani nie został przezeń sporządzony żaden testament zwykły, w szczególności żaden akt notarialny, czy testament holograficzny.
Jednocześnie już w toku tego postępowania pełnomocnik uczestnika postępowania poddał jednak w wątpliwość, czy spadkodawca przejawiał w dniu spotkania urodzinowego wolę testowania i podniósł, że obecność świadków była dziełem przypadku oraz że nie zaistniały szczególne okoliczności, które uzasadniałyby uznanie, że zachowanie zwykłej formy testamentu było niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Realia sprawy zaś dowodzą, że spadkodawca, mimo prób wypierania śmiertelnej choroby, miał jednak świadomość i obawę rychłej śmierci. Zmarły przynależał do środowiska artystyczno-inteligenckiego i miał świadomość, że umiera. Wszakże przy tym drugim pobycie pogodził się z tym, że już z tego nie wyjdzie i że sprawa posuwa się w stronę zejścia. Zresztą już w ostatnich dniach wprost pytał o umieranie i czuł zbliżającą się śmierć. Zarazem ten subiektywny stan został również potwierdzony przez obiektywne okoliczności. Zmarł bowiem w ciągu niespełna 10 dni po sporządzeniu testamentu ustnego, kiedy to jego stan systematycznie i drastycznie się pogarszał, przy czym poważne pogorszenie nastąpiło już 10 września, czyli w nocy po sporządzeniu testamentu, co zostało w pełni potwierdzone niesporną dokumentacją medyczną. Zarazem też jego zgon nastąpił już 18 września, wskutek czego zmarły nie doczekał tak oczekiwanego przezeń powrotu w dniu 20 września jego przyjaciółki z pielgrzymki, a którą właśnie powołał do całości spadku.
Tym samym ta zaistniała obawa rychłej śmierci okazała się już wystarczającą przesłanką materialnoprawną do uznania ważności testamentu ustnego. Bez istotnego znaczenia okazał się zatem powyższy zarzut uczestnika, jakoby zarazem nie zaistniały szczególne okoliczności, które uzasadniałyby uznanie, że zachowanie zwykłej formy testamentu było niemożliwe lub bardzo utrudnione. Zarzut ten zresztą był również niezasadny. Postępowanie bowiem zarazem dowiodło, że spadkodawca nie był w stanie przyjąć notariusza, a uprzednio i to już w dniu sporządzania testamentu nie mógł pisać. Nie podnosił bowiem ręki i wymagał jako osoba leżąca pomocy osób trzecich w jedzeniu i zmianie pozycji.
Irrelewantny był też zarzut podnoszący, że obecność świadków była dziełem przypadku. Rację miał w tym kontekście w pełni pełnomocnik wnioskodawczyni, który w odpowiedzi na powyższe wskazał, że bez znaczenia jest, że testator podjął wolę sporządzenia testamentu ustnego ad hoc, kiedy odwiedzili go goście w związku z jego urodzinami. Wszakże zaszły wówczas szczególne okoliczności, nie tylko związane z omówionymi wyżej sytuacjami obawy rychłej śmierci i niemożności pisania. Był to bowiem pierwszy i jedyny raz, kiedy troje przyjaciół M. L. odwiedziło go tego samego dnia i było przy nim obecne. Zarazem nieobecna ze względów obiektywnych była jego najlepsza przyjaciółka i zarazem jego faktyczna opiekunka, czyli wnioskodawczyni, której bardzo oczekiwał, ale już liczył się z tym, że nie dożyje jej powrotu, co też nastąpiło. W kontekście zarazem pomocy świadczonej przez wnioskodawczynię (a pod jej nieobecność przez jej córkę, a zarazem chrześnicę spadkodawcy) zrozumiałym i zgodnym z zasadami doświadczenia życiowego było uposażenie majątkowe tej przyjaciółki podczas jej nieobecności, a jednocześnie przy świadkach w osobach pozostałych przyjaciół. Tym bardziej, że wszystko działo się w szczególny dzień, tj. urodzin spadkodawcy, który musiał tym bardziej mieć świadomość, a przynajmniej obawę, że są to już jego ostatnie obchodzone urodziny za życia. W takim działaniu również nie sposób dostrzec jakiegokolwiek wady oświadczenia woli, lecz właśnie przeciwnie logiczne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego postępowanie. Tym bardziej zatem testament spadkodawcy był świadomy, logiczny i pozbawiony wad. W niedzielę urodzin był z nim wszakże jeszcze logiczny i werbalny kontakt, co ustąpiło dopiero w dniach następnych.
Jednocześnie powracając jeszcze do kwestii świadomości spadkodawcy, w związku z tym przejść należało w tym miejscu do oceny posiadania przez spadkodawcę zdolności do testowania, jako że w ramach swej kognicji Sąd spadku z urzędu również pod tym kątem dokonuje oceny ważności testamentu. Stwierdzona pełna świadomość w niedzielę jego urodzin, przytomność umysłu i kontakt werbalny z otoczeniem, również dowodzi o braku okoliczności wyłączających lub ograniczających zdolność do wyrażenie przez niego oświadczenia woli. Z kolei ustalone wyżej szczegółowe okoliczności sporządzenia testamentu ustnego z dnia 9 września 2018 r. wskazują, że testator działał sposób spontaniczny i swobodny, bez żadnych wad oświadczenia woli.
W ocenie Sądu wyniki przeprowadzonego postępowanie dowodowe pozwoliły na przekonywujące stwierdzenie, iż M. L. rzeczywiście w dniu 9 września złożył wobec świadków oświadczenie, w którym powołał do całości spadku swoją wieloletnią i najlepszą przyjaciółkę, B. G.. Uczynił to w Hospicjum (…) w P., gdzie przebywał na łóżku, pod jej nieobecności, ale przede wszystkim w obecności jego pozostałych trojga przyjaciół, z którymi utrzymywał od lat kontakty towarzyskie. Spotkanie to miało charakter spontaniczny i było związane zarówno z chęcią spotkania się bliskich znajomych na jego – jak się później okazało – ostatnie urodziny i to podczas jego również ostatniej hospitalizacji. Zarazem też liczne dowody, w tym szczegółowe zeznania wszystkich uczestników tego spotkania, jak i późniejszego świadka z dnia urodzin oraz dokumenty medyczne, pozwoliły ustalić bardzo dokładny przebieg zdarzeń w tym dniu w życiu spadkodawcy i jego bliskich znajomych.
W tym kontekście za w pełni racjonalne i logiczne uznać należało brak użycia przez zmarłego słowa „testament”, którego to wyrazu się obawiał z racji obawy rychłej śmierci, tym bardziej, że był artystą aktorem, a nie prawnikiem. Ustawa nie wymaga zresztą użycia takiego słowa, zaś pozostawienie wszystkiego B. spełniało prawny wymóg powołania testamentowego przez spadkodawcę jednej osoby do całości spadku (art. 959 KC). Zarazem też określenie jej jedynie zdrobniałym imieniem nie budziło wątpliwości Sądu, świadków, ani stron co do jednoznacznej identyfikacji spadkobierczyni z wnioskodawczynią. Niespornym był również fakt, że ów zwrot oznaczał rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Zgodnie zaś z art. 941 KC rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Wyraźnie zaś M. L. powołał nieobecną najbliższą osobę do jego całego majątku w dniu jego ostatnich urodzin i z którą już nie dało mu się zobaczyć za życia, co świetle zasad doświadczenia życiowego uznać trzeba za logiczny akt oświadczenia ostatniej woli.
Reasumując, w ocenie Sądu ostatnia i ostateczna wola M. L. znalazła swoje odzwierciedlenie w jego testamencie ustnym z dnia 9 września, na mocy którego wszystko po nim odziedziczyła jego przyjaciółka B. G.. Spadkodawca M. L. oświadczył swoją ostatnią wolę wobec I. D., A. W. i D. P.. Wszystkie te osoby miały świadomość tego, że spadkodawca wypowiada swoją ostatnią wolę. Obecni zdawali sobie też sprawę, że spadkodawca obawia się śmierci, w kontekście jego poważnej choroby nowotworowej wraz z przerzutami. Zresztą pacjent rzeczywiście – co należy podkreślić – właśnie podczas tej ostatniej hospitalizacji zmarł.
Konkludując zatem powyższe rozważania stwierdzić należy, że Sąd w niniejszym postępowaniu pozytywnie zweryfikował ważność sporządzonego przez M. L. testamentu ustnego, nie tylko pod względem materialnoprawnym, ale równie formalnoprawnym. Zatem należy zwrócić uwagę, że w § 2 art. 952 KC zawarta jest norma, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Protokół świadków testamentu zostały spisany przez I. D. i podpisany przed wszystkich świadków już w dniu pogrzebu spadkodawcy, tj. w dniu 25 września, a więc w terminie przewidzianym w przepisie powyższym. Logicznym było przy tym dokonanie tej czynności w kawiarence artystycznej (położonej w okolicy (…) w P.), podczas konsolacji po pogrzebie artysty, do którego przyjaciół zaliczali się m.in. plastyk i aktorka. W rezultacie uznać należy, że przytoczone powyżej warunki formalne testamentu szczególnego przewidziane w art. 952 KC zostały zachowane.
W rezultacie zatem przeprowadzonego badania testamentu ustnego M. L., datowanego na dzień 9 września, a którego treść została stwierdzona oświadczeniem trojga świadków tej czynności mortis causa, datowanym na dzień 25 września, uznać należy jego prawidłowość zarówno od strony formalnej (tu: zachowanie terminu rocznego, podanie miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, złożenie wymaganych podpisów), jak i materialnej (jasność treści, zgodność treści pisma z oświadczeniem woli testatora). W konsekwencji uznać należało, że nie dojdzie do dziedziczenia (…) P. na podstawie ustawy, lecz jedyny spadkobierca testamentowy.
W tej sytuacji zatem wobec ustalonej i niespornej treści testamentu z dnia 9 września, który jest ważny i nie został odwołany (art. 946 KC), a mocą którego ta osoba została powołana do całości spadku (art. 959 KC), Sąd doszedł do przekonania, iż to właśnie B. G. doszła do spadkobrania całości spadku po swoim przyjacielu na podstawie testamentu. Tym bardziej, że po stronie spadkobierczyni nie zaistniały jakiekolwiek okoliczności wyłączające lub ograniczające jej zdolność do spadkobrania. Jako żyjąca w chwili otwarcia spadku osoba fizyczna posiadała ona w pełni zdolność do nabycia praw i obowiązków wchodzących w skład spadku. Nadto nie zaistniały po jej stronie żadne okoliczności statuujące tzw. względną niezdolność do dziedziczenia (tj. niemożność dziedziczenie po określonej osobie), albowiem nie została ona uznana za niegodną dziedziczenia (art. 928 § 2 KC), ani wydziedziczona przez spadkodawcę w testamencie (art. 1008 KC), jak również nie odrzuciła spadku po osobie zmarłej (art. 1020 KC), ani nie zawarła z nią umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia (art. 1049 § 2 KC).
Reasumując, w ocenie Sądu ostatnią wolą spadkodawcy, która znalazła w pełni odzwierciedlenie w jego testamencie z dnia 9 września, było to, aby wszystko po nim odziedziczyła wnioskodawczyni. W tej sytuacji należało orzec jak pkt 1 postanowienia i stwierdzić, że spadek po M. L., zmarłym w dniu (…) r. w P., ostatnio stale zamieszkałym w P., na podstawie testamentu ustnego z dnia 9 września, nabyła w całości z dobrodziejstwem inwentarza wnioskodawczyni B. G. Postanowienie Sądu Rejonowego Poznań-Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu – V Wydział Cywilny z dnia 4 listopada 2020 r. V Ns 6/19
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
