Zgodnie z art. 1025 § 1 KC, sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku (art. 1026 KC).
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, a więc z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 925 KC w zw. z art. 924 KC). Jednakże w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić (art. 1012 w zw. z art. 1015 § 1 KC).
Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 KC w brzmieniu po noweli dokonanej ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 539).
Zgodnie z art. 926 KC powołanie do spadku wynika albo z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Dziedziczenie testamentowe wyłącza dziedziczenie przez spadkobierców ustawowych, gdyż spadkobierca za pomocą testamentu, a więc rozrządzenia na wypadek śmierci, wskazuje wyraźnie osoby, które powołuje do spadku po sobie (art. 941 KC). Wola spadkodawcy ma w tej sytuacji znaczenie decydujące. Obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego dają pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia określonemu przez spadkodawcę w testamencie (art. 926 KC).
Z art. 926 § 2 KC można wyprowadzić wniosek, że powołanie z ustawy do spadku następuje, gdy: 1. spadkodawca nie pozostawił testamentu; 2. spadkodawca wprawdzie sporządził testament, lecz go skutecznie odwołał; 3. testament okazał się nieważny albo bezskuteczny; 4. testament nie powołuje spadkobiercy, lecz zawiera wyłącznie dyspozycje w kwestii zapisów, poleceń, wydziedziczenia albo jest tzw. testamentem negatywnym; 5. żadna z osób fizycznych powołanych przez spadkobiercę nie dożyła otwarcia spadku; 6. żadna z osób prawnych objętych testamentem nie istnieje w chwili otwarcia spadku; 7. żadna z powołanych przez spadkodawcę osób nie chce dziedziczyć (odrzucenie spadku art. 1020 KC) lub nie może być spadkobiercą (uznanie za niegodnego art. 928 i nast. KC).
Testament może być sporządzony w formie zwykłej, ale także w formie szczególnej, w szczególności jako testament ustny (art. 952 § 1 KC). Cechą charakterystyczną testamentów szczególnych jest odmienne, niż przy testamentach zwykłych, ukształtowanie formalnych wymogów ich sporządzenia, mogą one bowiem zostać sporządzone jedynie w szczególnych, ściśle określonych w ustawie, okolicznościach. W przypadku testamentu ustnego jego sporządzenie jest możliwe, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Wówczas spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków (art. 952 § 1 KC). W stosunku do tych świadków nie może zachodzić żadna z okoliczności wskazanych w art. 956 KC, co oznacza, że nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu: 1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 2) jest niewidomy, głuchy lub niemy; 3) kto nie może czytać i pisać; 4) kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; 5) kto został skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Ponadto zgodnie z treścią art. 957 KC nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Dla skuteczności takiego testamentu, dla wywarcia przez niego skutków prawnych, konieczne jest także, aby treść testamentu ustnego została stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie (art. 952 § 2 KC), bądź w wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, aby w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku została stwierdzona przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem (art. 952 § 3 KC zdanie pierwsze) Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, obecność przy sporządzaniu testamentu ustnego osób, które nie mogą być świadkami z przyczyn wskazanych w art. 956 i 957 KC, a także ich podpisy na piśmie stwierdzającym treść tego testamentu, nie powodują jego nieważności, jeżeli byli oni tzw. świadkami nadliczbowymi. Obecność ta i podpisy nie mają wpływu na skuteczność testamentu, jeżeli bez ich uwzględnienia liczba świadków była nadal wystarczająca (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2002 r., III CZP 22/02, OSNC 2003, Nr 2, poz. 19; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 r., III CK 688/04). Stanowi to wystarczającą gwarancję prawidłowego przebiegu procesu testowania.
Jednakże powyższe stanowisko nie może odnosić się do sytuacji, gdy pismo stwierdzające treść testamentu ustnego zostało sporządzone przez osobę, która nie może być świadkiem z przyczyn wskazanych w art. 956 i 957 KC, mimo że osobę tę można potraktować jako tzw. świadka nadliczbowego. Za poglądem, według którego art. 952 § 2 KC należy wykładać „rygorystycznie”, opowiedziała się nie tylko znaczna część doktryny, ale także Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 listopada 1969 r., III CZP 87/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 106 i w postanowieniu z dnia 13 maja 1999 r., III CKN 231/98, OSP 1999, nr 12, poz. 221. Pogląd ten został także przyjęty i szeroko uzasadniony w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2001 r., III CZP 54/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 84, według której spadkobierca powołany do spadku w testamencie ustnym nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 952 § 2 KC Jak przekonywująco stwierdził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tej uchwały, pojęcie „osoba trzecia” powinno być rozumiane jako „osoba niezainteresowana”, „postronna”.
Oznacza to, że spisać oświadczenie spadkodawcy powinna osoba niezainteresowana treścią dokonanych przez niego rozrządzeń. Z grona osób, które czynności tej mogą dokonać, wyeliminować więc trzeba jako osoby zainteresowane zarówno osoby, które same uzyskują ze spadku jakąkolwiek korzyść (jako powołane do dziedziczenia, zapisobiercy, beneficjariusze polecenia), jak i osoby, których najbliżsi taką korzyść otrzymują.
Ze względu na sytuację osoby sporządzającej pismo stwierdzające treść testamentu ustnego, porównywalną z sytuacją świadka testamentu, granice owego zainteresowania wyznacza stosowany w drodze analogii art. 957 KC
Należy jednak zwrócić uwagę, że możliwość ponownego sporządzenia pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego została wyraźnie dopuszczona w sytuacji, w której pierwotne, prawidłowo sporządzone pismo zostało zagubione albo zniszczone, a nie upłynął jeszcze termin określony w art. 952 § 2 KC (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia z dnia 13 listopada 1992 r., III CZP 120/92, OSNC 1993, Nr 3, poz. 26). Nie wykluczono jej również w razie świadomego zniszczenia pierwotnego pisma przez testatora i świadków (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., V CKN 503/00, OSP 2002, z. 11, poz. 141).
Przyjęto ponadto, że braki formalne pierwotnego pisma mogą być, przed upływem terminu wskazanego w art. 952 § 2 KC, usunięte w piśmie uzupełniającym (co do wskazania miejsca i daty sporządzenia zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 grudnia 1975 r., III CRN 343/75, ; co do miejsca sporządzenia zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2011 r., III CSK 98/10, OSNC-ZD 2011, Nr 4, poz. 79).
Uwzględniając tę tendencję orzeczniczą oraz zasadę favor testamenti, nakazującą utrzymanie woli spadkodawcy w możliwie najszerszym zakresie, należy stwierdzić, że możliwość ponownego sporządzenia pisma, o którym mowa w art. 952 § 2 KC, powinna zostać dopuszczona także w razie wadliwości formalnej pierwotnego dokumentu, jeżeli nie upłynął jeszcze termin wskazany w tym przepisie.
Pogląd ten w żaden sposób nie koliduje z regułą, że sporządzenie pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego jest przesłanką jego skuteczności (por. uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1992 r., III CZP 120/92 oraz z dnia 23 listopada 2001 r., III CZP 54/01, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 84; postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2013 r., II CSK 628/12, oraz z dnia 19 lutego 2015 r., III CSK 165/14), nie oznacza bowiem ona, że wadliwość pisma sporządzonego jako pierwsze, prowadzi do definitywnej nieskuteczności testamentu, mimo że terminy wskazane w art. 952 § 2 i 3 KC jeszcze nie upłynęły.
Z kolei stwierdzenie treści testamentu ustnego na podstawie zeznań świadków jest dopuszczalne, gdy zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki:
1) nie zostało sporządzone pismo, o którym mowa w art. 952 § 2 KC, lub jest ono wadliwe – wadliwość pisma musi być uprzednio stwierdzona w postępowaniu sądowym (por. uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1980 r., III CZP 69/79, OSNCP 1980, nr 9, poz. 154; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1999 r., III CKN 190/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 190; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2003 r., V CKN 434/01, OSNC 2004, nr 10, poz. 158);
2) nastąpiła już śmierć spadkodawcy;
3) nie upłynęło jeszcze sześć miesięcy od chwili otwarcia spadku; termin sześciu miesięcy ma istotne znaczenie, gdyż, jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowienie z dnia 13 maja 2003 r., V CKN 186/01, OSNC 2004, nr 7–8, poz. 121, sąd spadku nie może przesłuchać w charakterze świadka osoby wskazanej po upływie sześciu miesięcy od otwarcia spadku, nawet gdy postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku zostało wszczęte wcześniej.
Postępowanie związane z przesłuchaniem świadków testamentu ustnego jest unormowane w art. 661-662 KPC Przewidziany w ustawie sześciomiesięczny termin jest zachowany, gdy przed jego upływem:
1) świadkowie stanęli przed sądem i złożyli zeznania;
2) do sądu wpłynęło zawiadomienie przewidziane w art. 661 § 1 KPC, ze wskazaniem nazwisk i adresów świadków, chociażby świadkowie zostali przesłuchani już po upływie terminu (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 1969 r., III CZP 31/69, OSPiKA 1970, z. 4, poz. 87; uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1980 r., III CZP 69/79, OSNCP 1980, nr 9, poz. 154);
3) został złożony wniosek o stwierdzenie nabycia spadku wymieniający osoby i adresy świadków lub wskazujący akta zawierające te dane (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2000 r., I CKN 668/00, OSNC 2001, nr 10, poz. 151);
4) do sądu wpłynął ogólnikowo sformułowany wniosek o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie niesprecyzowanego bliżej testamentu, a sąd nie wezwał wnioskodawcy do uzupełnienia wniosku przez wskazanie rodzaju testamentu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1975 r., III CRN 299/75, OSPiKA 1976, z. 12, poz. 234).
Stwierdzenie w sposób przewidziany w art. 952 § 3 KC treści testamentu ustnego w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku jest dopuszczalne także wtedy, gdy od dnia otwarcia spadku upłynęło już 6 miesięcy, jeżeli wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, złożony w sądzie przed upływem tego terminu, wymieniał osoby i adresy świadków testamentu ustnego, bądź też wskazywał dostępne temu sądowi akta, w których dane te były zawarte (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1969 r., III CZP 75/69).
Wypada zauważyć, że sąd ma obowiązek przesłuchania świadków testamentu z urzędu, a wskazywane informacje dotyczące ich adresów mają mu ułatwić realizację tego obowiązku. W związku z tym nie ma żadnego znaczenia fakt, że wskazanie tych świadków ma miejsce w treści wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, gdyż jest to kwestia wyłącznie natury techniczno-porządkowej, która nie może mieć wpływu na treść i sposób postępowania w przedmiocie ich przesłuchania. W postępowaniu tym zaś prowadzonym z urzędu, sąd nie wydaje postanowienia co do istoty sprawy, a postępowanie w tym zakresie zostaje zakończone z chwilą przesłuchania świadków.
Treść testamentu ustala się na podstawie zeznań w zasadzie wszystkich świadków. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody lub jest niemożliwe, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. Jeżeli jednak składaniu oświadczenia przez spadkodawcę towarzyszyło więcej niż trzech świadków, sąd może zrezygnować z przesłuchania jednego tylko świadka. Musi jednak przesłuchać wszystkich pozostałych i ustalić treść testamentu na podstawie zgodnych ich zeznań.
Wymaganie zgodności zeznań dotyczy wszystkich istotnych elementów treści ostatniej woli spadkodawcy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1974 r., III CRN 326/73, OSNCP 1974, nr 11, poz. 199; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 2005 r., I CK 805/04). Rozbieżności dotyczące okoliczności faktycznych, leżących poza treścią oświadczenia spadkodawcy, w tym przesłanek sporządzenia testamentu, sąd ocenia w sposób określony w art. 233 § 1 KPC (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1974 r., III CRN 5/74, OSNCP 1975, nr 3, poz. 42 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1998 r., II CKN 106/98).
Zgodnie zaś z regulacją zawartą w art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Wedle ugruntowanego poglądu, niewyczerpanie całego lub prawie całego spadku po myśli regulacji art. 961 KC, skutkuje przypisaniem osobom, dla których przeznaczono poszczególne przedmioty majątkowe, jedynie statusu zapisobiercy; spadek podlega w takim przypadku w całości dziedziczeniu ustawowemu.
Zgodnie z art. 948 KC testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść (art. 948 § 2 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Postanowieniem wydanym w sprawie z wniosku R. G. w udziałem A. Z. Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po Z. G. zmarłej w dniu 27 października 2009 r. w Ł. nabyli na podstawie ustawy: jej córka A. Z. oraz jej wnuk R. G. w równych częściach. Sąd I instancji ustalił, że spadkodawczyni zmarła w dniu 27 października 2009 r. jako wdowa, miała dwoje dzieci: A. Z., która żyła w chwili otwarcia spadku oraz syna M. G., który zmarł przed nią, pozostawiając jednego syna R. G.. Nie miała innych dzieci własnych ani przysposobionych, a nikt spośród jej spadkobierców nie zrzekł się dziedziczenia ani nie odrzucił spadku. W skład spadku po niej wchodziły dwa spółdzielcze własnościowe prawa do lokalu mieszkalnego – z których jeden położony był w Ł. przy ul. (…), a drugi przy ul. (…) – o wartości ok. 160.000,00 zł każde z nich, prawo użytkowania działki gruntu położonej na terenie rodzinnego ogrodu działkowego, jednostki uczestnictwa funduszu P. o wartości 142.173,11 zł i oszczędności na rachunku bankowym w kwocie 10.743,11 zł. Spadkodawczyni oprócz R. G. miała jeszcze troje wnuków, będących dziećmi A. Z.
Z. G. była uzależniona od alkoholu, od wielu lat piła alkohol ciągami 2-tygodniowymi zdarzającymi się 1 – 2 razy do roku, a problem ten nasilił się po śmierci jej męża w 2008 r. W tym czasie jej leczenie miało formę detoksykacji o niewielkiej skuteczności przeprowadzanej w warunkach domowych. Jeden z kolejnych ciągów alkoholowych trwał od września 2009 r. do 8 października 2009 r.; w tym dniu spadkodawczyni przeszła detoksykację i otrzymała kroplówki. W dniu 9 października 2009 r. była trzeźwa, ale czuła się źle, była blada, roztrzęsiona, miała czerwone oczy, ręce trzęsły jej się tak, że nie mogła samodzielnie jeść, nie była w stanie sama pójść do toalety. Mówiła, że ma przeczucie, że umrze. Występowały u niej nasilone objawy abstynencyjne pod postacią osłabienia, niepokoju wewnętrznego, lęku, ogólnego rozbicia i złego samopoczucia, nasilonego drżenia kończyn i zaburzeń koordynacji ruchowej. Mieszkał z nią wówczas wnuczek M. Z. – syn A. Z., tego dnia w jej mieszkaniu pojawili się także I. O., J. Z. (1) i O. G.. I. O. zapytała Z. G., czy – wobec dręczącego ją poczucia bliskiej śmierci – uporządkowała już swoje sprawy majątkowe. Spadkodawczyni odpowiedziała, że jeszcze tego nie zrobiła i wezwała wszystkich obecnych do swojego pokoju, aby oznajmić im swoją ostatnią wolę.
Ze zgodnych relacji świadków testamentu: I. O., J. Z. (1) i O. G. wynikało, że wolą spadkodawczyni było, aby mieszkanie, w którym zamieszkiwała wraz z wnukiem przypadło po jej śmierci właśnie M. Z., a drugie mieszkanie jej córce A. Z., zaś oszczędnościami (spadkodawczyni używała też określenia „pieniądze”) mieliby podzielić się A. Z. i wszyscy jej wnukowie. Co do działki – jeden ze świadków zeznał, że miała według Z. G. przypaść wszystkim wnukom, drugi, że miała być do wspólnego użytku A. Z. i wszystkich wnuków, a trzeci, że będzie ogółem dla wszystkich, a głównie dla wnuków.
Sąd Rejonowy ustalił także, że występującemu wówczas u spadkodawczyni stanowi psychosomatycznemu z nasilonymi objawami alkoholowego zespołu abstynencyjnego towarzyszą zazwyczaj nasilone zaburzenia uwagi, postrzegania, myślenia, przewidywania skutków swoich działań, osłabienie krytycyzmu i wzmożona podatność na sugestie ze strony otoczenia. Zdaniem Sądu, złożone przez nią oświadczenie woli nie było aktem spontanicznym, ponieważ nastąpiło po rozmowie z jednym ze świadków testamentu, który sugerował celowość złożenia takiego oświadczenia. Wiążący się z nasilonym zespołem abstynencyjnym lęk oraz wegetatywne objawy abstynencyjne mogły powodować u Z. G. subiektywną obawę śmierci. Sąd meriti ustalił, że spadkodawczyni wobec powyższego nie miała swobody w wyrażeniu swoich decyzji ani możliwości adekwatnej i racjonalnej oceny rzeczywistości. Jej zachowania były zdeterminowane przez silnie wyrażony głód alkoholowy. W następnych dniach po oświadczeniu swej ostatniej woli Z. G. powróciła do picia alkoholu i nie zaprzestała tego aż do śmierci, która nastąpiła trzy tygodnie później.
W oparciu o powyższe fakty Sąd I instancji przyjął, ze spadkodawczyni nie sporządziła testamentu ustnego w rozumieniu art. 952 KC, ponieważ zeznania świadków tego testamentu nie są zgodne i nie pozwalają odtworzyć rzeczywistej treści jej ostatniej woli; Sąd zwrócił tu uwagę na rozbieżności w relacjach świadków dotyczących rozporządzeń testamentowych, w szczególności tego, komu mają przypaść poszczególne przedmioty majątkowe należące do spadku. W dalszej kolejności wywiedziono, że z materiału dowodowego, a w szczególności z opinii biegłego lekarza psychiatry, wynika, że Z. G. w chwili testowania – ze względu na występujące u niej wówczas nasilone objawy alkoholowego zespołu abstynencyjnego – nie była zdolna do świadomego, a przede wszystkim swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli. Sąd nie wskazał tu jednak, jakie konsekwencje wiążą się z tym faktem dla ważności bądź skuteczności testamentu i jakie ewentualnie unormowanie te skutki przewiduje. Stwierdzono natomiast, że brak jest testamentu spadkodawczyni zawierającego skuteczne powołanie do dziedziczenia i w tej sytuacji, zgodnie z art. 926 KC, wchodzi w grę dziedziczenie ustawowe. Stosując art. 931 § 1 KC, Sąd I instancji ustalił, że spadek po Z. G. nabyli w równych częściach: jej córka A. Z. i jej wnuk R. G.. Postanowienie Sądu Okręgowego – III Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 25 lutego 2014 r. III Ca 946/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
