Zgodnie z art. 670 § 1 KPC sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. Obowiązek ustalenia, kto jest spadkobiercą dotyczy zarówno spadkobierców powołanych do spadku z ustawy, jak i testamentu. Wynika to wyraźnie z brzmienia powołanego przepisu, który w zdaniu drugim stanowi, że sąd spadku w szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament. W razie pozostawienia testamentu rzeczą sądu prowadzącego postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku jest natomiast ocena jego ważności.
Zgodnie z art. 926 § 1 KC. powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Stosownie zaś do § 2 tego przepisu dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Omawiany przepis art. 926 § 1 KC. daje pierwszeństwo woli spadkodawcy w rozporządzeniu swoim majątkiem na wypadek śmierci. Natomiast art. 959 KC. jest wyrazem swobody testowania, która stanowi zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy kształtować losy swojego majątku na czas po swojej śmierci. Testatorowi pozostawiona zostaje możliwość dokonania wyboru, kogo powoła do dziedziczenia, a także, czy będzie to jedna, czy więcej osób. Ważność testamentu należy rozpatrywać z punktu widzenia jego formy, zdolności testowania spadkodawcy, wad oświadczeń woli oraz treści testamentu.
Przepis art. 945 § 1 pkt 1 KPC stanowi, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 grudnia 2011 r. w sprawie o sygn. I CSK 115/11 (Biul. SN 2012/2/12, LEX nr 1112728)– odwołując się do literatury – wskazał, że oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści, natomiast oświadczenie testatora jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania. Nadto wskazał, że stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli. Musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli.
Należy także podkreślić, że dla ważności testamentu zakres świadomości testatora nie musi być absolutnie niezakłócony, gdyż testament nie jest czynnością prawną o złożonym charakterze; jego konstrukcja jest znacznie prostsza niż np. przeciętnej umowy kredytowej. Musi on jednak bez wątpienia obejmować wiedzę testatora o osobie spadkodawcy, o znaczeniu dokonywanej czynności, jej przyczynach i skuteczności.
Sąd jest zobowiązany ocenić prawidłowość dowodu z opinii biegłego – jako dowodu pochodzącego od podmiotu posiadającego wiedzę specjalną, w oparciu o takie kryteria jak: poziom wiedzy biegłego, podstawy teoretyczne opinii, sposób motywowania sformułowanego w niej stanowiska oraz stopień stanowczości wyrażonych w niej ocen, a także zgodność z zasadami logiki i wiedzy powszechnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 15 listopada 2002 r., sygn. V CKN 1354/00, LEX nr 77046). Prawidłowa opinia powinna być wyczerpująca, odnosić się do wszystkich kwestii zawartych w tezie dowodowej postanowienia sądu i zawierać uzasadnienie sformułowane w sposób przystępny i zrozumiały dla osób nieposiadających wiadomości specjalnych w sposób umożliwiający jej sądową kontrolę (art. 285 § 1 KPC). Specyfika oceny dowodu z opinii biegłych wyraża się w tym, że sfera merytoryczna opinii kontrolowana jest przez sąd, który choć nie posiada wiadomości specjalnych, bada jej poprawność w zakresie zgodności z zasadami logicznego myślenia, doświadczenia życiowego i wiedzy powszechnej.
Wskazać należy, że przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę przy powzięciu decyzji i wyrażeniu woli są przykładowo wymienione w art. 82 KC Chodzi nie tylko o stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, lecz także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Do tej drugiej grupy zalicza się upojenie alkoholowe, pozostawanie pod wpływem narkotyków, stan nieprzytomności spowodowany wysoka gorączką lub schorzeniami związanymi ze starości. Dla ustalenia nieważności testamentu osoby, która cierpiała na funkcjonalne zaburzenia psychiczne (depresję, urojenia, halucynacje, omamy, paranoję, schizofrenię) w chwili sporządzenia testamentu należy wykazać, że: spadkodawca cierpiał na zaburzenia psychiczne, któremu towarzyszą urojenia lub omamy, bądź urojenia lub omamy wynikające z zaburzenia psychicznego były przyczyną sporządzenia testamentu (zob. J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu, LexisNexis 2013, s.154-207).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
M. K. (1) wniosła o otwarcie i ogłoszenie testamentu swego ojca S. M., zmarłego 21 lutego 2015 roku w T. i stwierdzenie nabycia spadku po nim. Spadek po S. M., na podstawie testamentu sporządzonego przez notariusza nabywa w całości wnioskodawczyni.
Zeznania świadków potwierdziły silne uzależnienie od alkoholu spadkodawcy S. M., a także występowanie objawów charakteropatii, z powodu których przez otoczenie był postrzegany jako człowiek o trudnym charakterze. Zeznania świadków nie potwierdzają twierdzeń uczestników, aby w czasie testowania nie miał zachowanej zdolności rozpoznania znaczenia czynu i swobodnego podjęcia decyzji, brak także danych, aby pozostawał pod wpływem przymusu. Sąd podzieli w pełni opinię biegłych, jako prawidłowo sporządzoną, należycie uzasadnioną, logiczną i wyczerpującą. Szczegółowe omówienie jej wniosków poniżej.
Pomiędzy uczestnikami istniał spór co do kręgu spadkobierców D. R. O. i T. M. uważali, że S. M. jest niegodny dziedziczenia po swej żonie. Razem z J. M. zakwestionowali ważność testamentu pozostawionego przez S. M.. Ich zdaniem zmarły nie mógł sporządzić w dacie 17 maja 2010 roku ważnego testamentu z uwagi na swój stan zdrowia psychicznego, który wykluczał świadome wyrażenie swej woli. Ponadto, miał on pozostawać pod wpływem wnioskodawczyni oraz jej męża M. K. (2), co wykluczyło swobodę testowania. Wnioskodawczyni zaprzeczyła wszystkim zarzutom uczestników.
Z uwagi na fakt, iż do oceny zdolności S. M. do swobodnego testowania w dniu 17 maja 2010 roku oraz jego stanu zdrowia psychicznego konieczne było posiadanie wiadomości specjalnych, Sąd postanowił dopuścić dowód z opinii biegłego z zakresu psychiatrii lek. M. M. (3) oraz psychologii mgr D. K. (2). Z ich opinii z dnia wynika, iż na podstawie dokonanej analizy akt sprawy, brak jest podstaw do stwierdzenia, iż w dniu 17 maja 2010 roku w czasie sporządzania testamentu notarialnego S. M. znajdował się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. W ocenie biegłych zmarły był osobą o prawidłowym poziomie intelektualnym. Brak podstaw do podejrzewania u niego upośledzenie umysłowego bądź otępienia. Co prawda w okresie 1993 – 1996 był on pacjentem (…), do której zgłaszał się z uwagi na zobowiązanie zawarte w wyroku skazującym za znęcanie się nad rodziną. Rozpoznano u niego wówczas zaburzenia osobowości, charakteropatię oraz uzależnienie od alkoholu, nie wysunięto jednak w stosunku do niego podejrzenia choroby psychicznej w sensie psychozy, nie opisywano objawów psychotycznych.
Rozpoznane u zmarłego zaburzenia osobowości oraz charakteropatia najczęściej charakteryzują się skłonnością do zachowań impulsywnych, agresywnych, drażliwością, obniżeniem uczuciowości wyższej i obniżeniem krytycyzmu. Charakteropatia powstaje w wyniku organicznego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego przebiega bez obniżenia funkcji intelektualnych. Zdaniem biegłych do takiego uszkodzenia mogło dojść w wyniku urazu głowy, którego doznał podczas wypadku na początku lat 90-tych oraz w wyniku regularnego nadużywania alkoholu. Jednakże, co do zasady, charakteropatia nie stanowi przeszkody do swobodnego podejmowania decyzji i wyrażania woli w sytuacji testowania. W związku z tym biegli nie znaleźli okoliczności związanych ze stanem zdrowia psychicznego S. M., które pozwalałyby kwestionować jego zdolność do świadomego i swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli w czasie sporządzania testamentu notarialnego.
Sąd w pełni podzielił wnioski z opinii biegłych. W ocenie Sądu opinia sporządzona została w sposób rzetelny, pełny oraz wewnętrznie spójny i nie budziła ona wątpliwości. Biegli dysponowali wyłącznie materiałem zgromadzonym w toku postępowania. Zdaniem Sądu opinia spełnia wymogi poprawności logicznej, odpowiada wymogom aktualnej wiedzy
Uczestnicy zakwestionowali powyższą opinię, stwierdzając iż jest ona niepełna, nie uwzględnia choroby alkoholowej spadkodawcy, trwającej na wiele lat przed sporządzeniem testamentu, a w szczególności jej wpływu na zmiany w funkcjonowaniu receptorów mózgu przy uwzględnieniu jej nasilenia. Wskazali również, że wnioski wypływające z opinii zostały oparte na dokumentacji lekarskiej, która nie zawierała szczegółowych badań psychiatrycznych opiniowanego.
Z uwagi na zarzuty wysunięte przez uczestników, Sąd postanowił dopuścić dowód z zeznań biegłych celem wyjaśnienia wskazanych wątpliwości związanych z treścią opinii. Podczas rozprawy biegli podtrzymali swoja opinię. Mimo uzależnienia od alkoholu u spadkodawcy nie występowały zaburzenia psychotyczne lub otępienne. Brak również danych wskazujących na sporządzenie testamentu w stanie upojenia alkoholowego. S. M. nigdy nie był leczony odwykowo, nie trafił nigdy do szpitala psychiatrycznego z powodu powikłań związanych z choroba alkoholową, stąd też przebieg jego choroby alkoholowej był typowy. Pomimo silnego uzależnienia od alkoholu, w zachowaniu spadkodawcy biegli nie dopatrzyli się zachowań psychotycznych – nie wskazują na to ani zeznania świadków, ani dokumentacja medyczna. Nawet jeżeli – jak zeznawał uczestnik T. M. – objawy psychotyczne u spadkodawcy występowały w latach 90-tych to nie można odnosić ich do jego stanu zdrowia psychicznego w roku 2010.
Zdaniem biegłych brak również podstaw do przyjęcia, że w momencie testowania u spadkodawcy wystąpił tzw. zespół abstynencyjny nasilony, gdyż charakteryzuje się on objawami, które z pewnością zostałyby dostrzeżone przez notariusza. Nie można natomiast wykluczyć, iż u S. M. wystąpił zespół abstynencyjny o nienasilonych objawach, jednakże nawet gdyby tak było nie zmieniłoby to wniosków, które wysunęli biegli. Pokreślili ono również, że u spadkodawcy rozpoznana została charakteropatia czyli organiczne zaburzenia osobowości, nie rozpoznano jednak u niego zaburzeń funkcji poznawczych czy intelektualnych. Zmiany organiczne mogą wywołać zmiany w zachowaniu, sposobie postępowania lub intelekcie. U S. M. wpłynęły na osobowość – większy poziom agresji, drażliwość, wybuchowość, brak jednak danych do przyjęcia, że wpłynęły one na funkcje intelektualne. Stąd w ocenie biegłych intelekt spadkodawcy mieścił się w granicach – najprawdopodobniej dolnej – normy. Brak również danych wskazujących, iż nie rozumiał on treści uczynionych zapisów związanych z dziedziczeniem i wydziedziczeniem. Sąd uznał wyjaśnienia biegłych za wystarczające, stąd też wniosek pełnomocnika uczestników o uzupełnienie opinii nie zasługiwał na uwzględnienie.
W ocenie Sądu w niniejszej sprawie brak jest podstaw do przyjęcia, iż w trakcie sporządzania testamentu S. M. pozostawał w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Uczestnicy nie wykazali, że pozostawał on pod wpływem wnioskodawczyni i jej męża w takim stopniu, że nie mógł podjąć samodzielnej decyzji. Z zeznań świadków nie wynika, iż był on osoba podatną na wpływy czy naciski innych osób. Należy również pamiętać, iż „sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 roku, I CSK 115/11, Biul.SN 2012/2/12).
Również stan zdrowia psychicznego zmarłego nie może stanowić przesłanki nieważności testamentu. Z dokumentacji medycznej wynika, iż cierpiał on na schorzenia, które mogły mieć wpływ na jego osobowość, charakter, ale nie obniżały jego zdolności umysłowych na tyle, aby nie był on świadom swoich czynów. Brak jest również dowodów na to, ze w chwili sporządzania testamentu pozostawał on pod wpływem alkoholu, bądź też, że jego zachowania miały charakter psychotyczny. Należy mieć przy tym na uwadze, iż testament został sporządzony w obecności notariusza, a więc osoby wykonującej zawód zaufania publicznego, która przy wykonywaniu swoich obowiązków musi przestrzegać szeregu regulacji, m.in. zgodnie z art. 86 ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 2291) notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych. Gdyby zachowanie spadkobiercy w dniu 17 maja 2010 roku wskazywało na to, że cierpi on na chorobę psychiczną, a jej objawy są widoczne lub że znajduje się pod wpływem alkoholu, testament nie zostałby sporządzony.
Nie ulega wątpliwości, iż S. M. było osobą zdegradowaną społecznie, który przez wiele lat krzywdził swoich najbliższych, jednakże należy pamiętać, że art. 945 KC chroni w sposób szczególny swobodę testowania. Możliwość podważenia ważności testamentu możliwa jest jedynie w sytuacji, gdy zaistnieje jedna z wymienionych tam przesłanek. Żadna inna okoliczność, nawet taka, iż spadkodawca w swoim rozrządzeniu bez jakiejkolwiek uzasadnionej przyczyny, a nawet w sposób skrajnie krzywdzący i niesprawiedliwy, pominął spadkodawcę ustawowego, nie może być podstawą do uznania, że testament jest nieważny. Właściwym instrumentem dla zabezpieczenia swoich interesów dla pominiętych dzieci S. M. będzie wytoczenie powództwa o zachowek. Zgodnie z art. 991 § 2 KC jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Wówczas dopiero właściwy sąd może badać, czy przyczyny wydziedziczenia oparte są na przesłankach obiektywnych. Reasumując sąd stwierdził, że spadek po S. M. na podstawie testamentu notarialnego z 17 maja 2010 roku sporządzonego przed notariuszem T. O. (rep. A numer (…)) nabyła w całości córka M. K. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – XI Wydział Cywilny z dnia 24 stycznia 2018 r. XI Ns 999/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
