Czynnością pozwalającą osobie fizycznej rozporządzić całością lub częścią majątku na wypadek śmierci jest testament, potwierdza to brzmienie art. 941 KC Stosownie zaś do treści art. 959 KC spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Testament zawiera zatem określenie spadkobiercy. Okoliczności te nie oznaczają jednak, iż takie powołanie będzie zawsze ważne czy skuteczne. Zgodnie ze stanowiskiem judykatury „sąd spadku obowiązany jest samodzielnie rozstrzygnąć wszelkie sporne kwestie natury prawnej albo faktycznej, jakie się wyłonią w związku z postępowaniem o stwierdzenie nabycia spadku, chyba że przepis szczególny przewiduje w drodze wyjątku rozstrzygnięcie pewnej kwestii w drodze procesu (por. art. 940 KC oraz art. 929 KC)” (tak Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów z dnia 30 grudnia 1968 r., sygn. akt III CZP 103/68, publ. OSNC 1969 r. Nr 5, poz. 85).
Swoboda testowania to zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Spadkodawca skorzystał z tej możliwości prawnej i sporządził testamenty zgodnie z art. 950 KC w formie aktu notarialnego. Dokumenty te mają taką moc dowodową jak inne dokumenty publiczne ( art. 244 KPC) i stanowią dowód jaka była ostatnia wola spadkodawcy. Przedłożone do akt testamenty odpowiadają warunkom z art. 950 KC oraz przepisom ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1796 ze zm.).
Artykuł 945§ 1 pkt 1 KC statuuje wady oświadczenia woli, tj. określa okoliczności dyskwalifikujące testament jako podstawę uprawnień dla spadkobierców w nim wymienionych i dla nich zastrzeżonych na wypadek śmierci testatora. Ma to bowiem zasadnicze znaczenie w świetle konsekwencji, jakie pociąga za sobą zaistnienie przy akcie testowania okoliczności wyłączającej ważność oświadczenia woli testującego w postaci wady oświadczenia woli. W określonej sytuacji ich zaistnienie może bowiem spowodować nieważność całego bądź też części testamentu. Jest to zatem równie istotne, co stwierdzenie sporządzenia testamentu w odpowiedniej formie, której zadośćuczynienie również, co wyżej wskazano, warunkuje uznanie testament za ważny.
I tak w myśl art. 945 § 1 pkt 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania (tak E. Skowrońska – Bocian w Komentarzu do kodeksu cywilnego, Księga IV, Spadki, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001, wydanie III zmienione, s. 79, teza 10).
Art. 945 KC ma charakter lex specialis, a więc w stosunku do wad oświadczenia ostatniej woli wyłącza stosowanie zasad ogólnych z art. 82-88 KC Nieważny jest testament sporządzony przez spadkodawcę, który z powodu wieku i chorób osłabiających jego aktywność i siłę woli, nie jest w stanie przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób trzecich, pod których opieką pozostaje – art. 945 § 1 pkt 1 KC (vide: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 14 grudnia 2011 r., sygn. akt I CSK 115/11).
W orzecznictwie przyjmuje się, że sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., sygn. akt III CSK 523/02, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 1974 r., sygn. akt III CRN 119/74). Jednakże na gruncie art. 945 § 1 pkt 1 KC, który w szczególny sposób chroni swobodę testowania, nie wskazując, nawet przykładowo, jakichkolwiek przyczyn mogących ją wyłączać, należy przyjąć, że choroba testatora i ogólny stan jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować – wyłącza swobodę testowania. Jest to bowiem niewątpliwie stan wynikający z przyczyny wewnętrznej: choroby i wieku testatora osłabiających jego aktywność i siłę woli tak, że nie jest w stanie przeciwstawić się sugestiom i naciskom osób trzecich, pod których wyłączną opieką pozostaje, nalegających na określony sposób testowania, a zatem nie jest w stanie swobodnie powziąć decyzji i wyrazić swojej ostatniej woli. Testament sporządzony w takich okolicznościach jest nieważny z przyczyn określonych w art. 945 § 1 pkt 1 KC (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 grudnia 2011 r. I CSK 115/11).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W zakresie powołania spadkobiercy testatorowi przysługuje swoboda testowania. Stosownie do treści art. 945 § 1 pkt 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Uczestniczka postępowania podnosiła, że właśnie w takim stanie znajdowała się spadkodawczyni w momencie sporządzania testamentu, przez co sporządzony przez nią testament należy uznać za nieważny. Takie stanowisko zajęła również biegła sądowa z zakresu psychiatrii J. B. w opiniach sporządzonych w niniejszej sprawie. Podała, że zgromadzona w toku sprawy dokumentacja medyczna R. L. i zeznania świadków wskazują, że spadkodawczyni co najmniej od 2008 r. cierpiała na zespół otępienny, którego medycznymi przesłankami są: zaburzenia funkcji poznawczych – intelektu i pamięci (w tym uczenia się nowych informacji), zaburzenia myślenia, planowania, organizowania, ogólnego przetwarzania informacji, zaburzenia emocji, obniżenie emocjonalnej kontroli nad motywacją albo zmiana zachowań społecznych, wzmożona sugestywność, zaburzony krytycyzm, zaburzona ocena intencji innych ludzi. Wyjaśniła, że opisy zachowania w postaci np. wyrzucania śmieci przez okno, wychodzenia z domu bez ubrania, nie rozumienia, że ma się jedzenie w lodówce, to typowe objawy zaburzeń zachowania występujących w otępieniu. Pojawiły się też sądy (niewykluczone, że urojenia) okradania.
Biegła wskazała również, że zespół otępienny jest procesem postępującym i skoro w 2008 r. rozpoznano u spadkodawczyni otępienie, to w 2011 r. musiało być ono wyraźne i wpływało ograniczająco na jej decyzje i rozumienie sytuacji. W toku ustnych wyjaśnień opinii, złożonych na rozprawie, biegła podtrzymała swoje opinie pisemne. Stwierdziła również, że przy otępieniu częste są zaburzenia w ruchach celowych, czyli tym samym może występować zmiana sposobu pisania, charakteru pisma. Odpowiadając na pytania pełnomocnika wnioskodawczyni wskazała także, że osoba z takim otępieniem nie powinna sama sformułować zdań, napisać wszystkiego w taki sposób, jak został napisany testament.
Sąd po przeanalizowaniu całokształtu materiału dowodowego doszedł do wniosku, że pomimo ograniczeń w stanie świadomości wynikających z zespołu otępiennego, na który cierpiała spadkodawczyni, sporządziła jednak ważny testament. Sąd miał na uwadze, że mimo zaburzeń pamięci (gubiła się wracając do domu, nie zawsze wiedziała jaki jest dzień tygodnia) i zaburzeń zachowania, o których zeznawali świadkowie, spadkodawczyni dość dobrze radziła sobie z codziennymi czynnościami. Nadal sama dysponowała swoimi pieniędzmi, wiedziała jakie zakupy zrobić i ile co kosztuje, potrafiła rozliczyć opiekunkę z zakupów i pieniędzy, odnotowywała w kalendarzu wizyty opiekunki, co było przez opiekunkę zrobione i jakie leki przyjęła, pilnowała rachunków mając je poukładane w teczkach i opisane, poznawała ludzi, którzy do niej przychodzili, jej charakter pisma nie nosił cech degradacji. Zdaniem Sądu świadczy to o tym, że nie miała zniesionej świadomości i swobody wyrażenia woli.
Analizując testament R. L. pod kątem powyższych wymogów, przy uwzględnieniu całokształtu materiału dowodowego zgromadzonego w niniejszej sprawie, Sąd doszedł do przekonania, że niewątpliwie miała świadomość, że skutki dokonywanej czynności pojawią się dopiero po jej śmierci, a także że miała rozeznanie jaki jest jej majątek i jaka jest jego wartość. Wiedziała, że prawo do mieszkania przysługuje jej, a kontrolując cały czas swoje wydatki wiedziała jakie są ceny i moc nabywcza pieniądza. Miała również rozeznanie na temat swoich osób bliskich – wiedziała, że ma dwie córki i nie miała żadnych zaburzeń w rozpoznawaniu ich. Odnosząc się do czwartego kryterium Sąd zważył, że mając na uwadze stosunki panujące w rodzinie spadkodawczyni i wcześniejsze wydarzenia – rozrządzenie testamentu jest racjonalne.
Jak wynika z przesłuchania wnioskodawczyni, R. L. od lat 80-tych miała jasny plan podziału majątku w rodzinie i konsekwentnie go realizowała. Uważała, że jej córka A. zostanie zabezpieczona otrzymując dom po rodzicach jej byłego męża – dziadkach L., a córka B. otrzyma mieszkanie po niej. W tym celu nakłoniła dziadka M. L. (1) do sporządzenia testamentu, w którym powołał do spadku po sobie A. S., a B. P. wpisała jako członka spółdzielni i osobę uprawnioną do zamieszkiwania w mieszkaniu przy ul. (…) w przydziale lokalu, nie pozwoliła też się jej wymeldować z tego mieszkania. Póki żyła, taka jej wola była respektowana przez córkę B., która nie domagała się spłaty swojego udziału z domu przy ul. (…) we W.. Zresztą sama treść zawartej ugody dotyczącej zniesienia współwłasności nieruchomości przy ul. (…) we W. wskazuje, że takie były właśnie ustalenia, bowiem w ugodzie tej nie została określona ani wysokości spłaty na rzecz B. P. ani termin jej zapłaty.
Nie bez znaczenia dla oceny racjonalności decyzji spadkodawczyni wyrażonej w testamencie pozostają również w ocenie Sądu relacje panujące w tej rodzinie i wydarzenia, które miały miejsce. Po wyprowadzeniu się A. L. z domu w wieku 18 lat utrzymywała ona rzadki kontakt z matką, w przeciwieństwie do B. L., która była przy matce cały czas, wspomagając ją na co dzień (pranie, gotowanie, panie do sprzątania), pomimo oddzielnego mieszkania i zapewniając w ostatnich latach pełną opiekę. Potem nastąpiły wydarzenia, które spowodowały, że R. L. zaczęła bać się córki A. i nie chciała spotykać się z nią sam na sam. Chodzi o pobicie przez męża A. S. ojca W. L. (2), które spowodowało jego pobyt w szpitalu, a także kłótnię, która miała miejsce w banku przy ul. (…), a następnie wykrzykiwanie pretensji przez A. S. za matką na ulicy. W świetle tych okoliczności należy uznać, że wola spadkodawczyni wyrażona w testamencie z dnia 11 października 2012 r. była wyrazem realizacji dawniejszych przemyśleń i zamierzeń i – jako taka – racjonalna. Zresztą testatorka wyraźnie wskazała w testamencie przyczyny swojej decyzji: za opiekę B. P., a córka A. S. otrzymała dom przy ul. (…) po ojcu W. i dziadkach L. W świetle powyższego zdaniem Sądu nie można uznać, aby ograniczenia psychiczne wynikające z zespołu otępiennego, na który cierpiała spadkodawczyni, miały wpływ na treść ostatniej woli wyrażonej w testamencie z 11 października 2012 r. i powodowały jego nieważność. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 20 czerwca 2016 r. VIII Ns 902/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
