Po zmarłej osobie fizycznej status spadkobiercy uzyskują wyłącznie osoby, które uzyskały tytuł powołania do spadku po spadkodawcy. Polskie prawo zna dwa tytuły powołania do dziedziczenia : ustawę i testament. Normatywną podstawę powyższej okoliczności stanowi art. 926 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459 ze zm., powoływana dalej w skrócie jako KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Tym samym nie ulega zatem wątpliwości, iż powołanie z testamentu ma zawsze pierwszeństwo przez powołaniem z ustawy. Dopiero w sytuacji braku testamentu lub całkowitej lub częściowej jego nieważności, następuje dziedziczenie ustawowe. Przepis art. 926 § 1 KC wyraża generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przez dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci. Testamentowy tytuł powołania do spadku wyłącza – z zastrzeżeniem wyjątku określonego w art. 926 § 3 KC – powołanie z ustawy także wówczas, gdy osoby powołane w testamencie należą do kręgu spadkobierców ustawowych.
Jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Osoba fizyczna ma prawnie zagwarantowaną możliwość swobodnego dysponowania majątkiem także na wypadek śmierci, co stanowi niejako przedłużenie swobody w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności prawnych dokonywanych za życia (inter vivos). Granice tej swobody są zakreślone w ustawie stosunkowo szeroko, wyznacza je postulat zrozumiałości oświadczeń woli i możliwości wywołania przez nie skutków prawnych, na które jest skierowane w świetle obowiązującego porządku prawa pozytywnego (tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 543/00, OSNC 2002/1/14). Swoboda testowania jest zagwarantowana przez ustawę, a jej ograniczenia są wyjątkiem (A. Kidyba, E. Niezbecka: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2012). Obowiązkiem Sądu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie ( art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to tzw. testament holograficzny, który stanowi podstawową formę testamentu zwykłego. Forma ta jest powszechnie dostępna dla osób, które umieją czytać i pisać, a jego konstrukcja opiera się na dość rygorystycznie traktowanych przesłankach formalnych, które muszą być zachowane pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), a mianowicie do swej ważności wymaga on sporządzenia pismem ręcznym testatora, podpisania oraz – w zasadzie – opatrzenia datą. Tylko dwie pierwsze przesłanki są traktowane przez ustawodawcę w sposób bezwzględny, ich naruszenie powoduje zawsze nieważność testamentu, naruszenie zaś przesłanki trzeciej nie zawsze prowadzi do nieważności testamentu.
Stosownie do art. 950 KC testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Powyższy przepis w zakresie formy odsyła do postanowień art. 79 i nast. ustawy z 14 lutego 1991 roku – Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r., poz. 1796 ze zm.). Przepisy o formie aktu notarialnego są dość rygorystyczne i sformalizowane, stąd też ta forma testamentu uważana jest za najbardziej bezpieczną, z uwagi na urzędowy charakter dokumentu oraz udział w czynności notariusza. Przepisy dotyczące formy testamentu mają na celu zapewnienie autentyczności testamentu, woli testowania, zdolności testowania, ustalenia wzajemnego stosunku kilku testamentów. Dlatego uznaje się powszechnie, iż najpełniej zabezpiecza on rzeczywistą wolę spadkodawcy. Istotne jest też i to, że testament taki ma charakter dokumentu urzędowego w świetle art. 244 KPC co oznacza, iż jego obalenie jest znacznie utrudnione. Poza tym strona zaprzeczająca prawdziwości takiego dokumentu powinna udowodnić, że dokument ten nie pochodzi od organu, który go wystawił lub że zawarte w nim oświadczenie jest niezgodne z prawdą (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2015 roku, IV CK 428/04).
Zgodnie z art. 945 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, ze gdyby spadkodawca nie działał pod wypływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści lub pod wpływem groźby.
Przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę są przykładowo wymienione w art. 82 KC. Chodzi nie tylko o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, ale także przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Zarówno stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a więc musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są, zatem szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli, a nie czynniki zewnętrzne, pod wpływem, których oświadczenie zostało złożone (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 1974 roku, OSP 1976/2/30, z dnia 17 listopada 2004 roku, IV CSK 229/04 i z dnia 7 lutego 2006 r. IV CSK 7/05).
Niewątpliwie podobnie należy rozumieć wyłączenie świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli jako przyczyny nieważności testamentu przewidzianej w art. 945 § 1 pkt 1 KC. Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości a testator jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści. Natomiast oświadczenie testatora jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Uczestniczka postępowania M. C. zakwestionowała ważność testamentu sporządzonego przez spadkodawczynię K. C. i wniosła o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego psychiatry na okoliczność, czy spadkodawczyni cierpiała na zaburzenia psychiczne i czy ewentualnie te zaburzenia miały wpływ na zdolność rozpoznania, świadomość swojego działania i możliwość pokierowania swoim postępowaniem w dacie testowania. W ocenie uczestniczki spadkodawczyni w chwili sporządzania testamentu znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, co czyni ten testament nieważnym. W konsekwencji uczestniczka wniosła o stwierdzenie, że spadek po spadkodawczyni na podstawie ustawy nabyli: mąż J. C. (1), córka E. S. i wnuczka M. C. – w udziale po 1/3 części każdy z nich.
Celem ustalenia, czy spadkodawczyni cierpiała na zaburzenia psychiczne i czy zaburzenia te miały wpływ na zdolność rozpoznania świadomości swojego działania i możliwość pokierowania swoim zachowaniem w czasie testowania, Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego sądowego z zakresu psychiatrii. Biegły psychiatra A. K., w oparciu o dokumentację medyczną spadkodawczyni znajdującą się w aktach sprawy stwierdziła jednoznacznie, że w dacie testowania, z powodu otępienia i stosowanego leczenia kilkoma lekami psychotropowymi, spadkodawczyni miała zniesioną zdolność rozpoznania świadomości swego działania i możliwość pokierowania swoim zachowaniem.
Biegła wskazała, że z dokumentacji medycznej spadkodawczyni wynika, że na 3 lata przed sporządzeniem testamentu rozpoczęła ona leczenie psychiatryczne. Po raz pierwszy zgłosiła się do psychiatry w PZP w dniu 07.05.2010 r. z powodu ujawnianych przekonań urojeniowych. Tego samego dnia została skierowana i przyjęta do szpitala psychiatrycznego, gdzie przebywała do 28.05.2010 r. z rozpoznaniem organicznych zaburzeń osobowości z elementami urojeniowymi. W wyniku leczenia uzyskano poprawę i zalecono leczenie przeciwpsychotyczne w warunkach ambulatoryjnych, czego jednak spadkodawczyni nie kontynuowała. Ponownie została przyjęta do szpitala psychiatrycznego po siedmiu miesiącach (27.12.2010 r.-28.01.2011 r.) z rozpoznaniem organicznych zaburzeń urojeniowych. Włączono leczenie przeciwpsychotyczne. Uzyskano poprawę i zalecono leczenie przeciwpsychotyczne w warunkach ambulatoryjnych, którego spadkodawczyni nie kontynuowała, stąd w miesiąc po wypisaniu, znowu była hospitalizowana w szpitalu psychiatrycznym. Obok treści urojeniowych stwierdzono wówczas upośledzenie procesów poznawczych i oprócz rozpoznania organicznych zaburzeń urojeniowych postawiono po raz pierwszy w dokumentacji psychiatrycznej rozpoznanie zespołu otępiennego.
Biegła wskazała, że w analizowanej przez nią szczegółowo całej dostępnej dokumentacji medycznej spadkodawczyni, która stanowi źródło obiektywnych danych medycznych o stanie zdrowia testatorki, znajduje się szereg adnotacji o stwierdzanych zaburzeniach funkcji poznawczych. Wśród nich kluczowe znaczenie ma opis zawarty w karcie oceny świadczeniobiorcy objętego pielęgniarską opieką długoterminową domową, opatrzony datą 11.06.2013 r. (czyli na dwa tygodnie przed sporządzeniem testamentu) i podpisany przez pielęgniarkę oraz lekarza: stan zdrowia chorej dość ciężki, całkowicie unieruchomiona, dezorientacja co do czasu i miejsca, kontakt słowny ograniczony z uwagi na chorobę psychiczną, niewyraźna mowa, chwilami pobudzenie i agresja.
Zdaniem biegłej, wszystkie dostępne adnotacje medyczne wskazują jednoznacznie na postępujący u K. C. proces upośledzenie funkcji poznawczych w przebiegu otępienia, które początkowo objawiało się łagodnym starczym zapominaniem poprzez narastające z czasem zaburzenia pamięci, spowolnienie psychoruchowe, zaburzenia myślenia i deficyty percepcji aż do stanu zaburzeń orientacji allopsychicznej z ograniczeniem kontaktu werbalnego. Powyższy stan wykluczał zdolność spadkodawczyni do świadomego podjęcia decyzji i wyrażenia woli w postaci testowania w dacie 25 czerwca 2013 roku.
Sąd w całości podziela opinię biegłego, bowiem spełniała ona stawiane jej wymogi, odzwierciedlała staranność i wnikliwość w badaniu zleconego zagadnienia, odpowiadała w sposób wyczerpujący, stanowczy i zrozumiały na postawione pytanie, a przytoczona na jej uzasadnienie argumentacja jest w pełni przekonująca. Zauważyć należy, iż opinia biegłego podlega, jak i inne dowody, ocenie według art. 233 § 1 KPC, lecz odróżniają je szczególne kryteria oceny. Stanowią je zgodność z zasadami logiki i wiedzy powszechnej, poziom wiedzy biegłego, podstawy teoretyczne opinii, sposób motywowania oraz stopień stanowczości wyrażonych w niej wniosków. Opinia sporządzona została zgodnie z wymaganiami fachowości i niezbędną wiedzą specjalną. W szczególności biegły przy wydawaniu opinii dysponował całą dokumentacją medyczną spadkodawczyni.
Do zeznań przesłuchanych w sprawie świadków Sąd podszedł z dużym dystansem. Oczywistym jest bowiem, że świadkowie swoimi zeznaniami chcieli wesprzeć stanowisko tego uczestnika postępowania, przez którego zostali zawnioskowani. Ponadto Sąd ocenił zeznania świadków przez pryzmat opinii biegłego sądowego, który to dowód był kluczowym dowodem dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy.
Wobec powyższego Sąd uznał, że testament spadkodawczyni K. C. został sporządzony w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, przez co jest nieważny na podstawie art. 945 § 1 pkt 1 KC W konsekwencji, po odebraniu zapewnienia spadkowego od córki spadkodawczyni oraz po przeprowadzeniu dowodu z dokumentów – odpisów skróconych aktów stanu cywilnego załączonych do akt sprawy, Sąd stwierdził, że spadek po zmarłej K. C. został odziedziczony na podstawie przepisów kodeksu cywilnego przez spadkobierców ustawowych.
W myśl przepisu art. 931 § 1 KC, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych (art. 931 § 2 zd. 1 KC).
Ponieważ spadkodawczyni K. C. w chwili śmierci pozostawała w związku małżeńskim, miała córkę i nieżyjącego syna, który pozostawił córkę, spadek po niej w częściach równych nabyli: mąż J. C. (1), córka E. S. oraz wnuczka M. C. – po 1/3 części. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 20 listopada 2018 r. I Ns 432/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
