Jak wynika z treści przepisu art. 924 KC, że spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, wówczas też prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi IV kodeksu cywilnego (tj. art. 922 § 1 i nast. KC). Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku (art. 925 KC), natomiast powołanie do spadku może wynikać z ustawy albo z testamentu (art. 926 § 1 KC).
Zgodnie z art. 670 KPC w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, a w szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament. Tym samym, sąd spadku wyjaśnia z urzędu, kto i z jakiego tytułu jest spadkobiercą, a w orzeczeniu wymienia poza spadkodawcą wszystkich spadkobierców oraz ich udziały.
Stosownie do treści art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. W świetle § 2 powołanego przepisu, dziedziczenie ustawowe, co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo, gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Natomiast, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe, co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo, gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 3 art. 926 KC). Przepisy kodeksu cywilnego regulujące kwestie dziedziczenia dają, zatem prymat woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie.
Testament jest czynnością prawną jednostronną, osobistą, nie skierowaną do adresata, na wypadek śmierci (mortis causa), odwołalną oraz sformalizowaną do tego stopnia, iż sporządzenie go z naruszeniem przepisów o formie testamentu, skutkuje jego bezwzględną nieważnością (art. 941 KC, art. 944 § 2 KC, art. 958 KC) Mianem testamentu określa się także dokument zawierający oświadczenie woli testatora.
Sporządzenie testamentu wymaga dla swej ważności zachowania jednej z form testamentu przewidzianej w kodeksie cywilnym. Kodeks cywilny dzieli testamenty na zwykłe oraz szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza między innymi testament własnoręczny (holograficzny art. 949 § 1 KC) oraz testament sporządzony w formie aktu notarialnego (art. 950 KC), który dla swej ważności musi spełniać wymogi stawiane aktowi notarialnemu przez ustawę z dnia 14 lutego 1991 roku Prawo o notariacie (Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zmn.). Zgodnie z art. 92 § 1 tej ustawy, akt notarialny powinien zawierać: dzień, miesiąc i rok sporządzenia aktu, miejsce sporządzenia aktu, imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, imiona, nazwiska, imiona rodziców i miejsce zamieszkania osób fizycznych, oświadczenia stron, z powołaniem się w razie potrzeby na okazane przy akcie dokumenty, stwierdzenie, na żądanie stron, faktów i istotnych okoliczności, które zaszły przy spisywaniu aktu, stwierdzenie, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany, podpisy biorących udział w akcie, podpis notariusza.
Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 KC). Odwołanie może nastąpić w sposób wyraźny bądź dorozumiany. Stosownie do treści art. 946 KC, spadkodawca może odwołać testament w ten sposób, że sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. W przypadku, gdy spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 KC).
Wyraźne lub dorozumiane odwołanie wcześniejszego testamentu w całości lub w części nastąpi jedynie wówczas, gdy późniejszy testament jest ważny. Nieważność testamentu sporządzonego później, z jakichkolwiek przyczyn, oznacza iż nie wywrze on żadnych skutków prawnych, a zatem nie odwoła także testamentu wcześniejszego (tak również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 22 stycznia 1974 roku, III CRN 326/73, OSNCP 1974, nr 1, poz. 199, Elżbieta Skowrońska-Bocian „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki.” Warszawa 2002 rok).
Jak wynika z art. 1012 KC, spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Stosownie do art. 1015 § 1 KC, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Z kolei, zgodnie z § 2 art. 1015 KC, w brzmieniu obowiązującym w chwili śmierci spadkodawcy, brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże, gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
W świetle art. 945 § 1 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, pod wpływem groźby. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (§ 2 art. 945 KC).
Oświadczenie woli jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały zaburzenia świadomości, a testator jasno zadaje sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści. Natomiast, oświadczenie woli jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania, gdy zarówno sam proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie były zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z aktualnych właściwości psychiki lub procesu myślowego w sposób wyłączający autonomiczne działanie. Wyłącznie swobody oznacza całkowite zniesienie zdolności wyboru między taką lub inna decyzją. Źródło zakłóceń tkwić musi wewnątrz składającego oświadczenie, a nie w sytuacji zewnętrznej, w jakiej się znalazł (tak też Stanisław Rudnicki „Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1998 rok; Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 15 stycznia 1992 roku, I ACr 516/91, OSA 1993, z. 9, poz. 62).
W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, iż niedopuszczalny jest automatyzm w przyjmowaniu, że osoba, która cierpi na chorobę psychiczną, czy u której występowały zaburzenia psychiczne nie posiadała zdolności testowania. W takim wypadku konieczne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego czy w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca posiadał zdolności świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Judykatura dopuszcza przy tym, w wypadkach, gdy biegły nie jest w stanie jednoznacznie określić, czy spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu miał możliwość świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli, aby Sąd oparł swe rozstrzygnięcia na opinii wskazującej, jaki jest stopień prawdopodobieństwa, iż spadkodawca posiadał zdolność testowania (tak również Elżbieta Skowrońska-Bocian „Kodeks cywilny. Komentarz. Księga IV Spadki” Warszawa 2002 rok, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 kwietnia 1976 roku, III CRN 25/76, OSP 1977 rok, nr 4, poz. 78, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 lipca 1982 roku, III CRN 159/82, OSNC 1983, nr 4, poz. 57).
Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko, jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji (tak również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2004 roku, III CK 523/02).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawczyni B. D. (1) wniosła o stwierdzenie nabycia spadku po E. K. (2), na podstawie testamentu notarialnego z dnia 23 listopada 1992 roku. Testament ten kwestionowali uczestnicy postępowania: G. S. (1), B. S., K. K. (1) i E. K. (1) zarzucając na podstawie art. 945 § 1 pkt 1 i 2 KC brak świadomości lub swobody spadkodawcy w podjęciu decyzji i wyrażeniu woli oraz działanie pod wpływem błędu. W niniejszej sprawie przedmiotem sporu pozostawało, zatem to, czy testament sporządzony przez spadkodawcę E. K. (2) w dniu 23 listopada 1992 roku winien stanowić podstawę dziedziczenia, czy też wobec jego nieważności miało miejsce dziedziczenie ustawowe. W konsekwencji, dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy niezbędne było dokonanie analizy ważności wskazanego testamentu E. K. (2)
W świetle zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, w tym załączonej dokumentacji medycznej i opinii biegłej psychiatry, Sąd uznał za nieudowodnione twierdzenia uczestniczki G. S. (1) i B. S., że spadkodawca leczył się odwykowo oraz o samym uzależnieniu od alkoholu od wielu lat. W dostępnej dokumentacji medycznej nie ma zapisów o leczeniu odwykowym spadkodawcy. Podczas pobytów w placówkach służby zdrowia nie odnotowano problemów alkoholowych spadkodawcy lub konieczności leczenia. Również żaden ze świadków nie potwierdził, aby spadkodawca leczył się odwykowo. W świetle ustaleń poczynionych w sprawie można przyjąć, że spadkodawca nadużywał alkoholu od stycznia 2010 roku. Biegła psychiatra szczegółowo przedstawiła obraz choroby alkoholowej oraz tzw. szkodliwego picia alkoholu, wskazując, że brak jest podstaw do przyjęcia, iż spadkodawca był osobą uzależnioną od alkoholu. Jednoznacznie, biegła podkreśliła, że szkodliwe spożywanie alkoholu nie stanowi uzależnienia i nie ma wpływu na świadomość i swobodę testowania.
E. K. (2) nie ujawniał zaburzeń świadomości, orientacji, nastroju, ani objawów psychotycznych zarówno w kontakcie z rodziną, jak i innymi ludźmi, w tym pracownikami służby zdrowia. Nie ma podstaw, aby rozpoznawać u niego chorobę psychiczną. W zgromadzonej dokumentacji medycznej spadkodawcy nie postawiono E. K. (2) rozpoznania choroby alkoholowej ani nie opisywano stanów, którego mogłyby sugerować przewlekłą chorobę alkoholową. Alkohol uszkadza organy wewnętrzne, zwłaszcza wątrobę. Gdyby do takiego uszkodzenia doszło u spadkodawcy, miałoby to odzwierciedlenie w wynikach badań laboratoryjnych, wskazujących podwyższone próby wątrobowe i znalazło odzwierciedlenie w rozpoznaniach stawianych spadkodawcy w szpitalu lub przychodni. Spadkodawca nigdy nie stawił się do lekarza w stanie po spożyciu alkoholu, co świadczy o tym, że nawet jeśli spożywał alkohol, mógł powstrzymać się od jego spożywania. W czasie nagłej hospitalizacji w 2008 roku E. K. (2) nie znajdował się w stanie po spożyciu alkoholu. W czasie żadnej hospitalizacji nie wystąpiły u spadkodawcy objawy zespołu abstynencyjnego, które świadczyłyby o przerwaniu ciągu alkoholowego.
Sąd uznał za nie udowodniony zarzut uczestników, że spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu notarialnego z dnia 23 listopada 1992 roku nie był w stanie świadomie i swobodnie podjąć decyzji i wyrazić woli. W tym zakresie kluczowe znaczenie miała niekwestionowana opinia biegłej psychiatry, która jednoznacznie podała, iż spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu notarialnego posiadał zdolność testowania i mógł świadomie oraz swobodnie podjąć decyzję i wyrazić wolę. W niniejszej sprawie brak jest jednoznacznych dowodów, aby spadkodawca nadużywał alkoholu przed styczniem 2010 roku i aby miał to wpływ na jego zdolność testowania. Mając na uwadze powyższe, Sąd uznał testament notarialny E. K. (2) z dnia 23 listopada 1992 roku za ważny, skuteczny i stanowiący podstawę dziedziczenia po spadkodawcy przez B. D. (1). Postanowienie Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 28 czerwca 2016 r. II Ns 1305/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.