Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału) zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny uczynione przez spadkodawcę.
Uprawnienie do zachowku oparte jest na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Dlatego też kodeks cywilny zakreśla krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Zgodnie z art. 991 § 1 KC są to jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Powstanie uprawnienia do zachowku jest przy tym uzależnione od tego, aby w konkretnym stanie faktycznym osoby te były powołane do spadku z ustawy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami nie dochodzą do dziedziczenia osoby, które zostały uznane za niegodnych, małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC, małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację, osoby wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie, osoby które odrzuciły spadek oraz takie, które zawarły umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia.
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3 jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2. Otrzymany wynik to udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku) art. 993-995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku.
Osoba uprawniona do zachowku roszczenia z tego tytułu powinna w pierwszej kolejności kierować przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz uczynione zostały zapisy windykacyjne, w trzeciej zaś kolejności odpowiadają osoby obdarowane. Także w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC) por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 grudnia 2014 r., I ACa 190/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lipca 2014 r., I ACa113/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 lutego 2014 r., I ACa 1078/13). Osoba uprawniona musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 KC, następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 9991 KC by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się jednak do wzbogacenia, będącego skutkiem darowizny. Ciężar dowodu, że nie może uzyskać zachowku od spadkobiercy, zapisobiercy w całości czy w określonej części obciąża uprawnionego do zachowku) art. 6 KC i art. 232 zdanie pierwsze KPC).
Zgodnie z art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Wyjaśnić należy, że przewidziane w art. 1008 pkt 1 KPC uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego występuje wówczas, gdy dane zachowanie jest długotrwałe, wielokrotne i z zasady dotyczy nagannego trybu życia uprawnionego do zachowku, na przykład przestępczego bądź hulaszczego i próżniaczego trybu życia , połączonego z niepodejmowaniem stałej pracy, albo jeżeli wielokrotnie lub w sposób długotrwały dopuszcza się przestępstw , nadużywa alkoholu i innych używek czyli narusza zasady współżycia społecznego, mimo iż wie o tym, że spadkodawca sprzeciwia się temu , nie akceptuje takich zachowań i wyraża dla nich dezaprobatę.
Spadkodawca wydziedziczając dwoje zstępnych i ich dzieci takiego zachowania im nie zarzucał. Nie budzi też wątpliwości, że nie miała miejsca sytuacja opisana art. 1008 pkt 2 KC Badaniu zatem podlegało to, czy zaistniała trzecia podstawa wydziedziczenia powoda tj. uporczywe niedopełnienia przez nich względem spadkodawczyni obowiązków rodzinnych. Nie można przejść dalej, bez zwrócenia uwagi , że sam spadkodawca wskazał powód zmiany testamentu : brak zainteresowania jego osobą.
Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych stanowi zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami. Przesłanka ta polega także na zaniedbywaniu obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, a więc obowiązków alimentacyjnych, odmawianie środków utrzymania, opieki w czasie choroby spadkodawcy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarie
Powódka J. R. złożyła do Sadu pozew przeciwko B. M. (1) o zasądzenie od pozwanej na jej rzecz kwoty 20.833,33 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia powództwa do dnia zapłaty oraz kosztami procesu według norm przepisanych z uwzględnieniem kosztów zastępstwa procesowego. W uzasadnieniu swojego roszczenia między innymi podnosząc, że powódce przysługuje roszczenie o zapłatę zachowku w wysokości 20.833,33 zł wobec spadkobiercy testamentowego. Wartość spadku na potrzeby obliczenia zachowku wynosi 250.000,00 zł. Stosownie do treści art. 9991 § 1 KC zstępnemu, który byłby powołany do spadku z ustawy, należy się w tym stanie faktycznym ½ udziału, który przypadłby mu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Powódka dziedziczyłaby 1/6 spadku (1/6 x 250.000,00zł = 41.666,67 zł x1/2 = 20.8333,33 zł).
W odpowiedzi na pozew B. M. (1) wnosiła o oddalenie powództwa podnosząc, iż powództwo nie zasługuje na uwzględnienie a pozwana kwestionuje je co do zasady i wysokości. W uzasadnieniu swojego stanowiska pozwana miedzy innymi podnosiła, że przede wszystkim pozwana wskazuje, iż powódka próbuje skierować uwagę sądu na osobę zmarłego natomiast podstawa prawna tego sporu tj. art. 1008 KC mówi wyłącznie o powódce. To powódka – mając interes prawny – miała za zadanie wykazać, że dopełniała obowiązków rodzinnych a nie – jak to uczyniono w pozwie – kierować uwagę sądu na osobę zmarłego F. M.. Spadkodawca wydziedziczył w testamencie powódkę gdyż:
– powódka nie utrzymywała ze spadkodawcą żadnych kontaktów rodzinnych,
– powódka nie interesowała się w ogóle jego życiem i losem,
-powódka nie dopełniała obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
Spadkodawca w momencie spisywania testamentu nie wiedział nawet czy powódka wyszła za mąż i czy zmieniła nazwisko, gdyż powódka nie zawiadomiła go o ślubie. Informację jakoby wyszła za mąż spadkodawca posiadał wyłącznie od znajomych a nie od powódki co dobitnie świadczy o braku dopełniania obowiązków rodzinnych przez powódkę. Podstawa wydziedziczenia wskazana w testamencie spełnia przesłanki z art. 1008 pkt 3 KC tj. uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych oraz wynika wprost z testamentu. Podmiotem wskazanego przepisu jest powódka a nie jak wskazuje pozwana – zmarły F. M.. F. M. na moment spisywania testamentu ocenił jasno, rzeczowo i konkretnie, że J. M. wg jego woli nie interesuje się jego życiem i losem, nie utrzymuje z nim kontaktów, nie dopełnia obowiązków rodzinnych wobec niego i wg jego woli zostaje wydziedziczona. Pozew wskazuje na treść wyroku rozwodowego i zapis dotyczący pozbawienia władzy rodzicielskiej i zakaz kontaktowania się z córką. Zapis ten nie może być podstawą oceny bezzasadności wydziedziczenia. Rozstrzygniecie w tym zakresie mimo, iż istnieje nie może mieć wpływu na postawę uzyskała względem ojca po przez nią pełnoletności Powódka uzyskała pełnoletniość i miała wiele lat na to by te relacje z ojcem nawiązać. Zakaz wygasł i mogła sama decydować o tym czy chce utrzymywać kontakt z ojcem czego jednak nie uczyniła. F. M. próbował nawiązać kontakt córką zaprosił ją na kolację podczas której chciał jej podarować prezent (złoty łańcuszek) z okazji ukończenia 18 lat, lecz powódka nie chciała takiego prezentu a wyłącznie finansowanie imprezy. F. M. chciał naprawić sytuację względem córki w 1992 roku ale postawa powódki doprowadziła do jej wydziedziczenia.
Przenosząc powyższe na realia niniejszej sprawy w pierwszej kolejności należy stwierdzić, iż w okresie kiedy to powódka była małoletnia jej ojciec F. M. był pozbawiony praw rodzicielskich i miał zakaz styczności z córką. Niemniej jednak wbrew temu zakazowi usiłował się z córką kontaktować próbował w okresie przedszkolnym wręczyć córce upominek – lalkę , a kiedy to była samodzielna i mogła się samodzielnie poruszać kontaktował się z nią w domu swojej matki a babci powódki. Treść orzeczenia zakazującego kontaktów i pozbawiająca praw rodzicielskich oraz postawa matki powódki niewątpliwie cieniem położyła się na relację ojca z córką. Zakaz sądowy nie wiadomo na czyje żądanie przez sąd orzeczony utrudniał J. R. nawiązanie kontaktów z ojcem ale nie były one niemożliwe. Jak powódka była już pełnoletnia F. M. podjął próbę nawiązania rodzinnych relacji z córką. Zaprosił ją na kolację do swojej nowej rodziny, chciał jej dać złoty łańcuszek, dał jej tak jak prosiła pieniądze. Przedstawił jej swoją córkę i córkę żony, którą to traktował jak swoją własną córkę. Nowa rodzina F. M. przychylnie przyjęła powódkę. Zapraszał J. R. do odwiedzin, chciał się z nią kontaktować. Niestety ta relacja ojca z córką się nie nawiązała. Powódka nie odwiedziła ojca. Nie powiadomiła go o swoim wyjeździe za granicę, o wyjściu za mąż nie zaprosiła go na ślub ani o nim nie powiadomiła, jak również nie powiadomiła o urodzeniu swoich dzieci a wnuków F. M.. Jeszcze raz sąd podkreśla, iż nadal cieniem na te relacje kładła się relacja powódki z jej matką. Powódka wyraźnie zeznała: „ źle się czułam po tym spotkaniu, bo się czułam tak jakby przeciw mamie.” Na te relacje F. M. z córką wpływ miało postępowanie matki J. gdyby ona aprobowała te kontakty, to stosunek powódki do ojca byłby zupełnie inny. Fakt zawarcia związku małżeńskiego jest momentem bardzo ważnym w życiu każdej osoby. Zawsze się chce aby uczestniczyli w nim rodzice. Skoro ojciec F. M. został pominięty, nawet nie był powiadomiony o ślubie, to można wnioskować, iż nie był traktowany jako ktoś ważny bliski dla powódki, tak jak ojciec. Również powódka nie odwiedziła go w szpitalu, pomimo, iż wiedziała o jego chorobie. Nie przyjechała na pogrzeb pomimo, iż była o nim powiadomiona. Fakt wysłania wieńca, w takim stopniu pokrewieństwa, nie oznacza dopełnienia ostatnich obowiązków córki wobec ojca, kiedy to zwyczajowo oczekuje się od dziecka udziału w ceremonii ostatniego pożegnania zmarłego rodzica. Tylko naprawdę ważne okoliczności usprawiedliwiają nieobecność na pogrzebie rodzica.
Powyższe świadczy o braku relacji powódki z ojcem, o braku wypełniania podstawowych obowiązków rodzinnych przez powódkę wobec ojca. Przyczyna podana przez zmarłego w testamencie nie jest nieprawdziwa. Testator w sposób prawidłowy oceniał swoje relacje z córką.
Czy dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy ma wpływ okoliczność, iż ojciec był pozbawiony władzy rodzicielskiej i miał zakaz styczności z córką? W ocenie sądu I instancji ta okoliczność nie ma znaczenia. Bowiem poprawne relacje ojciec córka, nie aż tak wylewne i zapewne oziębione zdarzeniami przeszłymi mogły się wytworzyć, mogły się zbudować z chwilą uzyskania pełnoletności przez powódkę. Tym bardziej, iż powódka była związana z rodziną ojca – swoją babcią i siostrą ojca. Od momentu uzyskania przez powódkę pełnoletności, kiedy to uzyskała pełna zdolność do czynności prawnych do daty śmierci ojca to okres 20 lat. To jest aż nadto dużo czasu dla zbudowania poprawnych, może niewylewnych ale przyzwoitych relacji rodzinnych. Przekazywania osobiście przez dziecko ważnych informacji o sprawach ze swojego życia. Powódka wyraźnie unikała kontaktu z ojcem. Sąd ocenia, iż przyczyną takiego jej zachowania była chcieć nie robienia przykrości matce. Matka powódki tolerowała kontakty z babcią, sama ją do nich nakłaniała, ale nie zezwalała na kontakty z ojcem. I zachowanie powódki jako osoby pełnoletniej, nie jako dziecka pozostającego pod wypływem władzy rodzicielskiej matki, należy brać pod uwagę w niniejszym postępowaniu przy ocenie zasadności wydziedziczenia dokonanego przez jej ojca .
Istotnym w sprawie nie był moment, kiedy to małoletnia się urodziła i okres jej życia w którym to pozostawała pod władzą rodzicielską matki a pozwany miał zakaz styczności z córką, ale moment kiedy to uzyskała ona pełnoletniość i to w jaki sposób po tym okresie postępowała wobec ojca, który to niewątpliwie chciał odbudować relacje z córką.
Kolejne zdarzenia brak przekazania ojcu informacji o ślubie, zaproszenia na niego, brak informacji o narodzinach dzieci powódki a jego wnuków, o miejscu zamieszkania, o numerze telefonu niewątpliwie nie przyczynił się do budowania więzi, lecz wprost przeciwnie, pomimo oczekiwań ze strony powódki, jeszcze bardziej ją niwelował. Przy takim wyrazie obojętności ze strony powódki wobec ojca, ją też spotkała z jego strony obojętność, w postaci przechodzenia na drugą stronę ulicy, gdy szła z wózkiem z synem. Nie sposób nie zauważyć, iż powódka miała szansę na odbudowanie tych więzi w takim podstawowej relacji jednak tego nie uczyniła. Ze strony F. M. była wyciągnięta ręka do zbudowania więzi wzajemnego poznania się, którą to niestety nie przyjęła, pomimo, iż brakowało jej kontaktów z ojcem. Chciała mieć z nim relacje. Brakowało jej ojca ale nie przełożyło się to na żadne jej zachowania aby w wieku dorosłości te relacje zbudować.
Sąd odmówił dania wiary zeznaniom świadka G. B. w części w której zeznała, iż F. M. nie zabiegał o kontakty z jej córką oraz w części iż chciała zaprosić swojego ojca na ślub jak również zeznaniom Z. B., że F. M. nie zabiegał o kontakty z córką. Pozostają one w sprzeczności z pozostałymi zeznaniami świadków w tym z zeznaniami samej powódki. Nadto wskazać należy, iż świadek Z. B. poznał powódkę gdy ta miała 10 lat, a jak zeznał o sprawach związanych ze zmarłym żona G. nic mu nie mówiła. Należy wskazać na sprzeczności w samych zeznaniach świadka G. B. raz twierdzi, że F. M. nie zapraszał córki potem mówi, iż zaprosił ją na spotkanie.
W ocenie sądu zebrany w sprawie materiał dowodowy w sposób dostateczny wykazuje, iż zachowanie powódki wypełniło przesłanki uporczywego niedopełnienia obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Tak więc wydziedziczenie było zasadne. Reasumując, w ocenie Sądu nie ulega wątpliwości, iż powódka dopuściła się zachowań, które zarzucał jej spadkodawca. Podane w testamencie przyczyny wydziedziczenia były zatem zarówno zgodne z brzmieniem art. 1008 pkt 3 KC, jak i znajdowały oparcie w faktach, a tym samym były uzasadnione. Powyższe okoliczności w sposób jednoznaczny wskazują, iż przesłanki wydziedziczenia rzeczywiście istniały w dacie sporządzenia testamentu. Ponadto też fakt, iż spadkodawca od sporządzenia testamentu z 2007. roku do dnia swojej śmierci (przez okres 5 lat) nie odwołał przedmiotowego testamentu wskazują, iż również po dacie jego sporządzenia te przesłanki się utrzymywały. Uzasadnia to także twierdzenie, iż spadkodawca nie przebaczył powódce. Dlatego też Sąd po przeprowadzeniu postępowania dowodowego doszedł do wniosku, że spadkodawca miał uzasadnione pretensje do córki i podstawy, aby ją wydziedziczyć , gdyż okoliczności wskazane za podstawę wydziedziczenia uznać należało za istniejące i prawdziwe. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 2 marca 2017 r. I C 429/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
